Ένα αφιέρωμα στην Μέση Ανατολή θα ήταν ελλιπές αν δεν επιχειρούσε να σκιαγραφήσει την σημερινή κατάσταση και τις προκλήσεις που διαφαίνονται. Άλλωστε μας ενδιαφέρουν και άμεσα ως χώρα, γιατί στους παραδοσιακούς εμπλεκόμενους έχει προστεθεί και η γειτονική μας Τουρκία.

Η άνοδος του ισλαμισμού στην Τουρκία
Ο θεμελιωτής της σύγχρονης Τουρκίας Κεμάλ Ατατούρκ, όχι μόνον ήταν άθεος, αλλά θεωρούσε και την μουσουλμανική θρησκεία ως την κύρια αιτία οπισθοδρόμησης της πάλαι ποτέ κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εγκαθίδρυσε ένα κοσμικό κράτος και εγγυητή του όρισε τον στρατό. Τα κεμαλικά κόμματα όμως που κυβέρνησαν έκτοτε ενδιαφέρονταν κύρια για τη νομή της εξουσίας και τις απολαβές της. Ναι μεν φρόντισαν να καλλιεργήσουν τις σχέσεις της χώρας με την Δύση, εκμεταλλευόμενα κατάλληλα την γεωστρατηγική της θέση, αλλά δεν πέτυχαν και πολλά στους τομείς της ανάπτυξης της οικονομίας και του εκσυγχρονισμού του κράτους. Έτσι, το ισλαμικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) του Ταγίπ Ερντογάν βρέθηκε στην κυβέρνηση της Τουρκίας για λόγους ανάλογους με αυτούς της ανόδου του ισλαμισμού και στις αραβικές χώρες. Το προφίλ που πρόβαλε αρχικά ήταν φιλοδυτικό και ήπιο, ενώ η αλλαγή διακυβέρνησης απελευθέρωσε παραγωγικές δυνάμεις δίνοντας μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη της γείτονος.
Όλη η κατοπινή πορεία καταδεικνύει ότι δεν ήταν ποτέ στις προθέσεις του Τούρκου προέδρου η σύμπλευση με την Δύση και πολύ περισσότερο η «δυτικοποίηση» της χώρας του. Τα σχέδιά του ήταν (και είναι) πολύ πιο μεγαλεπήβολα : Να αναδείξει την Τουρκία σε περιφερειακή υπερδύναμη και ηγέτιδα των μουσουλμανικών χωρών της περιοχής, δημιουργώντας έναν τρίτο πόλο ανάμεσα στην Δύση (ΗΠΑ, ΕΕ) και την Ανατολή (όπως Κίνα και λοιπές χώρες BRICS). Ήδη, έχοντας αναπτύξει περίπου 50.000 στρατιώτες σε εννέα χώρες (τέσσερεις κάτω από την αιγίδα του ΟΗΕ και πέντε με δική της πρωτοβουλία), αναπόφευκτα αναγνωρίζεται ως κεντρικός παίκτης στην σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου. Πρόκειται για την δεύτερη πιο παρεμβατική στρατιωτικά χώρα στον κόσμο (μετά τις ΗΠΑ).

Τουρκία και Μέση Ανατολή
Η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής είναι προνομιακός χώρος για την Τουρκία. Mπορεί μεν να υπήρξε δυνάστης των Αράβων μέχρι την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά υπήρξε και πνευματικός ηγέτης των απανταχού σουνιτών μουσουλμάνων και υπερασπιστής των ιερών πόλεων της Μέκκας και της Μεδίνας μέσω του οθωμανικού χαλιφάτου που καταργήθηκε οριστικά από τον Κεμάλ το 1924. Αυτή την στιγμή έχει ιδιαίτερες σχέσεις με το Κατάρ και το Πακιστάν, έντονη παρουσία στην Σομαλία, το Σουδάν και την Λιβύη, ενώ έχει αναπτύξει και επικίνδυνα φιλικές σχέσεις με το Ιράν. Από οργανώσεις, έχει ιδιαίτερους δεσμούς με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους και την Χαμάς, ενώ και η στάση της απέναντι στον ISIS ήταν πάντα επαμφοτερίζουσα.
Ποιοι είναι οι αντίπαλοί της στην περιοχή; Στην πράξη, όσα αραβικά καθεστώτα έχουν κινδυνεύσει ή φοβούνται ακόμα ανατροπή από ισλαμιστές (Αίγυπτος, Συρία, Σαουδική Αραβία), το Μπαχρέιν και τα ΗΑΕ που φοβούνται το Ιράν και υποστηρίζονται από την Γαλλία, και τέλος φυσικά το Ισραήλ. Το τελευταίο, μαζί με το Μπαχρέιν και τα ΗΑΕ υπέγραψε τις «συμφωνίες του Αβραάμ», που προκάλεσαν την οργή του Ερντογάν, ενώ κλείνει και το μάτι στο «Φόρουμ Φιλίας» της Ανατολικής Μεσογείου (Αίγυπτος, Ελλάδα, Κύπρος, ΗΑΕ, Σαουδική Αραβία, Μπαχρέιν, Γαλλία). Στο οικονομικό επίπεδο, στο «Φόρουμ Φυσικού Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου» συμμετέχουν, μαζί με την Ελλάδα και την Κύπρο, η Αίγυπτος, το Ισραήλ, η Ιορδανία και η Παλαιστινιακή Αρχή, μαζί με την Ιταλία και τη Γαλλία. Αυτές οι συνεργασίες θα ήταν αδιανόητες στο παρελθόν.

Είναι φανερό ότι τα κομμάτια του Μεσανατολικού puzzle έχουν ανακατευτεί ξανά. Δεν είναι πια η αντιπαλότητα Ισραήλ - αραβικού κόσμου η κυρίαρχη αντίθεση στην περιοχή. Η νέα αντιπαράθεση φαίνεται ότι θα δημιουργηθεί με συσπείρωση ενάντια στον άξονα Τουρκίας – Ιράν.

Πόσο σίγουρο είναι αυτό ; Πριν από ένα χρόνο φαινόταν πολύ πιθανό. Επί προεδρίας Τραμπ οι ΗΠΑ είχαν αποσυρθεί σχεδόν τελείως από την περιοχή, δημιουργώντας ένα κενό ισχύος το οποίο έσπευσε να εκμεταλλευτεί ο Ερντογάν, που απολάμβανε και την πλήρη ανοχή του φιλαράκου του. Η προκλητικότητα όμως του Τούρκου προέδρου περιορίστηκε από τότε που οι ΗΠΑ επέστρεψαν με τον Μπάιντεν αποφασισμένο να «τραβήξει αυτιά». Υπήρξαν ανακατατάξεις και προσπάθειες επίλυσης μεγάλου φάσματος αντιθέσεων, ωστόσο η κατάσταση είναι ακόμα τελείως ρευστή.

Επανεκτιμώντας το παλαιστινιακό ζήτημα
Το παλαιστινιακό ζήτημα υπήρξε η αφετηρία των συγκρούσεων που ταλάνισαν την Μέση Ανατολή επί δεκαετίες. Η αλλαγή της βάσης των αντιπαραθέσεων που αναφέρθηκε παραπάνω, δεν σημαίνει κιόλας πως αυτό έχει επιλυθεί. Αποτελεί ακόμα ένα αγκάθι στην περιοχή, μια πληγή που βγάζει συχνά αίμα. Απλά δεν παίζει πια τον σημαντικό ρόλο που έπαιζε παλιότερα. Πρόκειται περισσότερο για ένα πολιτικό εργαλείο στα χέρια όσων παίζουν παιχνίδια στην περιοχή :

• Στα χέρια ισραηλινών πολιτικών όπως ο Ντετανιάχου, για να προκαλούν τεχνητές οξύνσεις ώστε να λύσουν τα δικά τους πολιτικά και προσωπικά προβλήματα.
• Στα χέρια του Ερντογάν, που όχι μόνον παρουσιάζεται ως προστάτης των μουσουλμάνων, αλλά το χρησιμοποιεί και για να κάνει κινήσεις τακτικής στην σκακιέρα της Ανατολικής Μεσογείου (ενδεικτικά, πρόσφατα είχε διακηρύξει την διάθεσή του να ορίσει ΑΟΖ με την Λωρίδα της Γάζας που είναι υπό τον έλεγχο της Χαμάς).
• Στα χέρια των εξτρεμιστών της Χαμάς που τρέφεται από τις οξύνσεις ώστε να εμφανίζεται ως η μόνη συνεπής παλαιστινιακή Οργάνωση.
• Στα χέρια του Ιράν και της σιιτικής Χεζμπολάχ του Λιβάνου, που δίνουν το «παρών» στην περιοχή με την υποστήριξή τους προς την Χαμάς, κ.λπ., κ.λπ., κ.λπ.

Οι παράμετροι μιας λύσης
Το παλαιστινιακό ζήτημα δεν μπορεί να παραμένει σε εκκρεμότητα και πρέπει να επιλυθεί για τους παρακάτω κύρια λόγους:

• Για να πάψει να αποτελεί εργαλείο εξυπηρέτησης σκοπιμοτήτων και επίτευξης στόχων που πολύ λίγο έχουν να κάνουν με το δράμα του Παλαιστινιακού λαού.
• Για να ικανοποιηθεί όχι μόνον το κοινό περί δικαίου αίσθημα, όπως το αντιλαμβανόμαστε όλοι, αλλά και το διεθνές δίκαιο, όπως εκφράστηκε με τα ψηφίσματα του ΟΗΕ. Κάθε παράβαση ή περιφρόνηση του διεθνούς δικαίου δημιουργεί κακό προηγούμενο και στρώνει τον δρόμο σε επικίνδυνες εξελίξεις.
• Για να λήξει η ταλαιπωρία, το μίσος και ο θάνατος στην πολύπαθη περιοχή.

Η προφανής λύση είναι η επιστροφή εδαφών στους Παλαιστίνιους ώστε να ιδρύσουν δικό τους κράτος. Οι εδαφικές λεπτομέρειες δεν είναι της παρούσας.

Ωστόσο δεν αρκεί να καταφέρει το Ισραήλ να ξεπεράσει τις εσωτερικές του αντιθέσεις και να αποδεχτεί αυτή τη λύση. Το κράτος αυτό θα πρέπει να είναι :

• Βιώσιμο οικονομικά. Κράτος μικρό, αδύναμο, χωρίς βασικές υποδομές, σε περιοχή χωρίς πετρέλαιο, θα χρειαστεί μεγάλη οικονομική στήριξη από το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, ώστε να μην είναι μονόπλευρα εξαρτημένο. Αυτό όμως είναι το εύκολο.
• Βιώσιμο κοινωνικοπολιτικά. Η σημερινή ηγεσία της Οργάνωσης για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ) μοιάζει να ακολουθεί όλα τα κακά παραδείγματα των διεφθαρμένων και αυταρχικών ηγεσιών των κρατών της περιοχής. Αν δεν υπάρξουν ισχυροί θεσμοί και εγγύηση για την λειτουργία τους, θα πρόκειται για ένα νέο κράτος-παρία. Αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο.
• Ανεκτικό προς τις μειονότητες που αναγκαστικά θα έχει. Δεν υπάρχει ενιαία περιοχή με ομοιογενή παλαστινιακό πληθυσμό.
• Ειρηνόφιλο και όχι εκδικητικό, αλλιώς οι σπίθες της σύγκρουσης θα υπάρχουν πάντα και η εκμετάλλευση και η αιματοχυσία δεν θα σταματήσουν ποτέ. Πρέπει το νεοσύστατο κράτος όχι μόνον να αναγνωρίσει το Ισραήλ, αλλά να έχει την υποστήριξή του και να συνεργάζεται σε όλα τα επίπεδα με αυτό. Όμως η Χαμάς, με τα ιδιαίτερα ερείσματα που διαθέτει αυτή τη στιγμή, δεν πρόκειται εύκολα να αποδεχτεί κάτι τέτοιο. Το ίδιο κι όσοι ποντάρουν για δικούς τους λόγους στην σύγκρουση, κύρια το Ιράν και η Τουρκία.

Η επιτυχία ενός τέτοιου εγχειρήματος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από τις εξελίξεις στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Θέλει χρόνο και ηρεμία ώστε να ξεκινήσει και να ριζώσει σωστά, κι έτσι μια γενικότερη αναταραχή θα ήταν μοιραία. Οι ΗΠΑ έχουν επανακάμψει επί Μπάιντεν στην περιοχή, αλλά αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά κι ότι έχει εκλείψει πλήρως το κενό ισχύος που είχε δημιουργηθεί με την αποχώρησή τους. Ωστόσο είναι οι μόνες που μπορούν (και πιστεύω πως θέλουν κιόλας), να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση της γενικότερης σταθερότητας. Προσωπικά όμως δεν είμαι και πολύ αισιόδοξος. Ο χρόνος τρέχει, οι εστίες μιας νέας πιθανής ανάφλεξης είναι πολλές, οι άμεσα ενδιαφερόμενοι όλοι παρόντες, και η Αμερική μακριά.

(Προηγούμενο)

Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» και συντονιστής της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα. 

Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης
Τα διάφορα παλαιστινιακά κινήματα, ανεξαρτήτως των επιμέρους ιδεολογικών διαφορών τους (εθνικισμός, σοσιαλισμός, μαρξισμός-λενινισμός, ισλαμισμός κ.λπ.) είχαν σαν κοινό σημείο αναφοράς τον στόχο τους για την εξάλειψη του σιωνισμού και την ανεξαρτησία των παλαιστινιακών εδαφών. Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ, Palestinian Liberation Organization – PLO), είναι η "ομοσπονδία" των βασικότερων παλαιστινιακών κινημάτων, εκφράζοντας αυτήν ακριβώς  την ενότητα με βάση τον κοινό τους στόχο. Δεν είναι επομένως οι ιδεολογικές, αλλά κύρια οι πολιτικές τους διαφορές πάνω στον τρόπο επίτευξης του κοινού στόχου, αυτές που δημιούργησαν (και δημιουργούν ακόμα), τις ισχυρές αντιθέσεις και τριβές στους κόλπους της ΟΑΠ.
Η Οργάνωση ιδρύθηκε το 1964, δηλαδή πριν από τον πόλεμο των έξι ημερών, και η κεντρική της θέση για εξαφάνιση του κράτους του Ισραήλ μέσω ένοπλης πάλης απηχούσε το πνεύμα της εποχής. Η Φατάχ, όντας η πιο πολυπληθής παλαιστινιακή οργάνωση, κυριάρχησε από την αρχή, και ο αρχηγός της Γιάσερ Αραφάτ υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος εκπρόσωπος και πρόεδρος της ΟΑΠ. Τα αραβικά κράτη και ο ΟΗΕ αναγνώρισαν την ΟΑΠ ως τον μοναδικό εκπρόσωπο των Παλαιστινίων, δηλαδή ενός πληθυσμού σχεδόν πέντε εκατομμυρίων ψυχών, στην μεγάλη τους πλειοψηφία σουνιτών μουσουλμάνων.

Η μεγάλη στροφή
Οι αραβοϊσραηλινοί πόλεμοι των έξι ημερών και του Γιομ Κιπούρ κατέδειξαν το ανέφικτο του μαξιμαλιστικού στόχου της καταστροφής του Ισραήλ. Οι συμφωνίες του Καμπ Ντέηβιντ αποστέρησαν από το αδιάλλακτο φιλοπόλεμο μέτωπο την συμμετοχή τού ισχυρότερου αραβικού κράτους, της Αιγύπτου, βάζοντας έτσι την οριστική ταφόπλακα σ’ αυτή την προσδοκία. Η ΟΑΠ, παρά την αναγνώρισή της από τον ΟΗΕ και μια σειρά χωρών, θα έπρεπε να αλλάξει φυσιογνωμία και στρατηγική και να εγκαταλείψει το ριζοσπαστικό της προφίλ, αν ήθελε να πετύχει χειροπιαστά αποτελέσματα.
Οι συμφωνίες του Οσλο (1993-1995) υπήρξαν καθοριστικές για την ειρήνευση μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστινίων. Η ΟΑΠ αναγνώρισε το κράτος του Ισραήλ, και αναγνωρίστηκε με την σειρά της σαν εκπρόσωπος των Παλαιστινίων και ισότιμος συνομιλητής. Για την μερική αυτονόμηση των Παλαιστινίων, θεσπίστηκε η προσωρινή Παλαιστινιακή Αρχή (Palestinian Authority, PA), που ανέλαβε την διοίκηση σε περιοχές της Δυτικής Όχθης του Ιορδάνη και στη Λωρίδα της Γάζας. Αναγνωρίστηκε το δικαίωμα επιστροφής των προσφύγων στα εδάφη τους και ρυθμίστηκαν θέματα συνόρων, εποίκων, καθώς και το καθεστώς της Ιερουσαλήμ.

Όπως ήταν αναμενόμενο, οι συμφωνίες αυτές προκάλεσαν μια θύελλα αντιδράσεων κι από τις δύο πλευρές. Τόσο το μαρξιστικό-λενινιστικό Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, όσο και η ισλαμιστική Χαμάς δεν αναγνώρισαν τις συμφωνίες (χωρίς όμως να αποχωρήσουν από την ΟΑΠ, τόσο για λόγους πολιτικούς, όσο και χρηματοδότησης). Αντιδράσεις υπήρξαν ακόμα κι από ομάδες και στελέχη της Φατάχ. Αντίστοιχα στο Ισραήλ, ο νομπελίστας πρωθυπουργός Γιτζάκ Ράμπιν που τις υπέγραψε, δολοφονήθηκε από τον Γιγκάλ Αμίρ, έναν υπερορθόδοξο Εβραίο που ήταν αντίθετος σε οποιαδήποτε παραχώρηση προς τους Παλαιστίνιους.
Εύκολη δεν ήταν ούτε και η εφαρμογή των συμφωνιών. Ο χαρακτήρας τους ήταν προσωρινός, με πρόβλεψη να αντικατασταθούν από άλλες οριστικές. Αυτές όμως προχωρούσαν μετ’ εμποδίων, με αποτέλεσμα να σημειωθούν εξεγέρσεις στις κατεχόμενες περιοχές. Δεν ήταν κατά βάση ένοπλες. Πρωτοστατούσαν κυρίως νέοι και παιδιά που πετούσαν πέτρες και κοκτέιλ μολότωφ στους Ισραηλινούς στρατιώτες και εποίκους, ενώ στην συνέχεια σημειώθηκαν και επιθέσεις αυτοκτονίας (2η Ιντιφάντα). Επιπλέον, η Παλαιστινιακή Αρχή αποδείχτηκε κατώτερη των προσδοκιών. Η αυταρχική ηγεσία του Γιασέρ Αραφάτ πέρασε σταδιακά στα χέρια του Μαχμούτ Αμπάς, που χαρακτηρίζονταν ως διαλλακτικότερος, έχοντας και την υποστήριξη του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Η αλλαγή όμως αυτή όξυνε τις πολιτικές αντιθέσεις μέσα στο παλαιστινιακό κίνημα, κι αυτό εντάθηκε περισσότερο και από τις πολλές καταγγελίες για εκτεταμένη διαφθορά. Το κοινοβούλιο της Παλαιστινιακής Αρχής υπολειτουργεί, και οι εσωτερικές εκλογές συνεχώς αναβάλλονται με διάφορα προσχήματα.

Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός
Η ανάδειξη εθνικιστικών κυβερνήσεων λαϊκού χαρακτήρα στα κράτη που προέκυψαν στην Μέση Ανατολή από την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περιόρισε την δυτική αποικιοκρατία, αλλά δημιούργησε δομές αυταρχισμού, με αποτέλεσμα να ανδρωθεί το διακρατικό κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων, που αποτέλεσε την μήτρα των ισλαμικών κινημάτων. Το κίνημα αυτό δεν ήταν πάντα πλειοψηφικό ρεύμα, αλλά η αυξανόμενη απογοήτευση των λαών από την αυταρχική διακυβέρνηση και την διαφθορά, καθώς και οι ντροπιαστικές ήττες από τις αναμετρήσεις με το Ισραήλ οδηγούσαν σιγά-σιγά τα λαϊκά στρώματα στο να αναζητούν ένα νέο όραμα και ένα νέο πόλο συσπείρωσης. Αυτός δεν μπορούσε πρακτικά να είναι άλλος από το Ισλάμ, μια θρησκεία σχετικά απλή, γήινη που κηρύσσει την φιλανθρωπία αλλά είναι και ανοιχτή στον επιθετικό επεκτατισμό.
Όποιος έχει μια εικόνα της πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής της Μέσης Ανατολής, έχει την αίσθηση πως παρακολουθεί μια ταινία που παίζει ανάποδα, από τον εικοστό αιώνα προς τον Μεσαίωνα ή τουλάχιστον προς έναν αδιανόητο για τα σημερινά δυτικά πρότυπα συντηρητισμό. Ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός εκδηλώνεται με διάφορες μορφές στην ένδυση, στο φαγητό, στις σχέσεις, στα ήθη. Και στην χειρότερή του μορφή αποτελεί την κινητήρια δύναμη και το πνευματικό – ιδεολογικό άλλοθι της ριζοσπαστικοποίησης που έχει φτάσει να εκφράζεται και με φαινόμενα ακραίας τρομοκρατίας.
Οι πρώτες δυναμικές εμφανίσεις του ισλαμικού φονταμενταλισμού αφορούν στην εγκαθίδρυση θρησκευτικού κράτους στο Ιράν, στην εδραίωση της σιιτικής οργάνωσης Χεζμπολάχ στην κυβέρνηση του Λιβάνου, στην επικράτηση των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, και φυσικά στην δράση της Αλ Κάιντα. Για την μετέπειτα εξέλιξή του, έπαιξε καθοριστικό ρόλο το φαινόμενο της Αραβικής Άνοιξης.
Η Αραβική Άνοιξη του 2011 ήταν ένα ξέσπασμα χωρίς συγκεκριμένη ιδεολογία, ένα κύμα εξεγέρσεων που, ξεκινώντας απ’ την Τυνησία και την Αίγυπτο, εξαπλώθηκε όχι μόνον σε όλο σχεδόν τον αραβικό κόσμο, αλλά κι ακόμα παραπέρα. Η κύρια αιτία του ήταν ο παχυδερμισμός και η φαυλότητα των αυταρχικών κυβερνήσεων στις χώρες της περιοχής. Χωρίς όμως οργάνωση, ρίζες και ιδεολογία το μόνο που κατάφεραν στην πραγματικότητα ήταν να τινάξουν το καπάκι της χύτρας στον αέρα. Οι ισλαμιστικές οργανώσεις, διαθέτοντας μεγάλη ιστορία και επιρροή, πήραν εύκολα το πάνω χέρι επιβάλλοντας όπου μπορούσαν την δική τους παρουσία και θέληση. Στην Αίγυπτο, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, με επικεφαλής τον Μοχάμεντ Μόρσι κερδίζουν τις προεδρικές εκλογές του 2012, αν και ο πανίσχυρος στρατός, έχοντας τελείως άλλη γνώμη, τον ανέτρεψε το 2013 καταδικάζοντάς τον μάλιστα και σε θάνατο. Πέθανε στην διάρκεια μιας από τις πολλές δίκες του. Στην Συρία και στο Ιράκ, η επικράτηση του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) αποφεύχθηκε στο παρά πέντε, με πολλή προσπάθεια και ακόμα περισσότερο αίμα.
Το χάος που δημιουργήθηκε σε μια σειρά από χώρες δεν έχει συμμαζευτεί ακόμα. Επιπρόσθετα, το κουράγιο των ΗΠΑ και η εικόνα τους στην περιοχή (η τότε ΥπΕξ Χίλαρυ Κλίντον είχε κρατήσει ευνοϊκή στάση απέναντι στις εξεγέρσεις) πλήγηκαν ανεπανόρθωτα. Και αυτό ακριβώς το κενό ισχύος θεώρησε ο Ερντογάν σαν μια καλή ευκαιρία ώστε να κάνει η Τουρκία την επανεμφάνισή της στην Μέση Ανατολή.

(Επόμενο)

(Προηγούμενο)

Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» και συντονιστής της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα.

Το αφιέρωμα στο puzzle του Μεσανατολικού συνεχίζεται με την παρουσίαση του παλαιστινιακού κινήματος, που αναπτύχθηκε σαν αντίδραση στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, την επέκταση των εδαφών του σε αραβικές περιοχές και την δημιουργία του προσφυγικού προβλήματος. Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του; Τι πέτυχε ; Ποια είναι σήμερα η κατάσταση και οι προοπτικές της ;

Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Το να χαρτογραφήσουμε αναλυτικά τις παλαιστινιακές οργανώσεις μάλλον θα έμπλεκε, παρά θα βοηθούσε πραγματικά στο να εξετάσουμε τι συμβαίνει στην περιοχή. Είναι πολλές, και διαφοροποιούνται μεταξύ τους με βάση ιδεολογικά χαρακτηριστικά, συμμαχίες, στόχους, μεθόδους δράσης, συμφέροντα, φιλοδοξίες. Αρκούμαστε λοιπόν σε μια αδρή, και συνεπακόλουθα ατελή σκιαγράφησή τους.

Η ιδεολογία των παλαιότερων από αυτές έχει τις ρίζες της στον αραβικό εθνικισμό και την σοσιαλιστική πολιτικοκοινωνική του προσέγγιση (βλέπε και σχετικά στο 2ο μέρος του αφιερώματος). Πρόκειται δηλαδή για κυρίως κοσμικά, και όχι θρησκευτικά κινήματα. Μπορεί οι οπαδοί και τα μέλη τους να ήταν στην μεγάλη πλειοψηφία μουσουλμάνοι, αλλά αυτό δεν καθόριζε ούτε την δράση τους, ούτε την ρητορική τους.

Ακόμα λιγότερο καθοριστικές υπήρξαν και οι επί μέρους διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα διάφορα μουσουλμανικά δόγματα (Σουνίτες, Σιίτες, Αλαουίτες κ.λπ.). Αλλά και σήμερα, εποχή που το μουσουλμανικό θρησκευτικό συναίσθημα παίζει πολύ πιο έντονο ρόλο στην περιοχή απ’ ό,τι παλιότερα, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των οπαδών των δογμάτων είναι στην πραγματικότητα μικρότερης σημασίας απ’ όσο γενικά πιστεύεται.

Οι κυριότερες Παλαιστινιακές οργανώσεις

• Ξεκινάμε με την γνωστή σε όλους Αλ Φατάχ, που ιδρύθηκε από Παλαιστίνιους βετεράνους των δύο πρώτων αραβοϊσραηλινών πολέμων, με επικεφαλής τον Γιάσερ Αραφάτ το 1958 (δηλαδή μετά τον 2ο αραβοϊσραηλινό πόλεμο). Στόχος της ήταν η διεξαγωγή απελευθερωτικού πολέμου κατά του Ισραήλ. Οι δυνάμεις της πολλαπλασιάστηκαν γρήγορα, με αποτέλεσμα την αναγνωρισιμότητά της τόσο στον αραβικό κόσμο, όσο και στις δυτικές χώρες, ενώ επιπλέον απέκτησε υποστήριξη από χώρες του Ανατολικού Συνασπισμού. Στην περίοδο 1960-1970, την εποχή δηλαδή της ευρείας αμφισβήτησης του παγκόσμιου ρόλου των δυτικών χωρών και ιδιαίτερα των ΗΠΑ, παρείχε, στο πλαίσιο του «αντιιμπεριαλιστικού αγώνα», στρατιωτική εκπαίδευση σε ένοπλες αριστερές ομάδες απ’ όλο τον κόσμο, ενώ συνεργάστηκε με και κάποιες από αυτές σε διάφορες επιχειρήσεις. Μετά την κατάληψη των παλαιστινιακών εδαφών της Δυτικής Όχθης του Ιορδάνη από το Ισραήλ (κατόπιν του πολέμου των έξι ημερών, βλέπε και μέρος 3 του αφιερώματος), όχι μόνον ενέτεινε τις επιθέσεις της εναντίον ισραηλινών στόχων, αλλά και προσπάθησε να δημιουργήσει ένα «κράτος εν κράτει» στην Ιορδανία. Αυτό την οδήγησε σε ένοπλη σύγκρουση με τον μετριοπαθή βασιλιά της Χουσεΐν (1970), με αποτέλεσμα πολλοί από τους μαχητές της να εγκαταλείψουν την χώρα και να καταφύγουν στον Λίβανο, παίζοντας αργότερα βασικό ρόλο στον εμφύλιο πόλεμο που διεξήχθηκε στην χώρα (1975 – 1990).

• Η δεύτερη σε μέγεθος και ιστορία παλαιστινιακή οργάνωση υπήρξε το Μαρξιστικό - Λενινιστικό Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, που ιδρύθηκε το 1967 από τον (ελληνοορθόδοξο!) Ζώρζ Χαμπάς. Ακολούθησε σκληρότερη και πιο «αριστερή» γραμμή από την Φατάχ, αναπτύσσοντας δεσμούς τόσο με την ΕΣΣΔ, όσο και με την Κίνα και την Βόρειο Κορέα. Πρωτοέγινε γνωστή κυρίως από ενέργειες αεροπειρατείας στην Δύση, με στόχο συνήθως την ανταλλαγή των ομήρων με φυλακισμένους Παλαιστίνιους. με γνωστότερη εκείνη του Ιουνίου 1976 που οδήγησε στην "Επιχείρηση Εντέμπε" των ισραηλινών ειδικών δυνάμεων.

• Η εξτρεμιστική οργάνωση Μαύρος Σεπτέμβρης δημιουργήθηκε από διάσπαση της Φατάχ μετά την σύγκρουσή της με τον βασιλιά Χουσεΐν και την αποχώρησή της από την Ιορδανία. Από ορισμένους θεωρείται ότι υπήρξε απλά παρακλάδι της Φατάχ, αν και ίδια το αρνήθηκε έντονα. Είναι, μεταξύ άλλων, υπεύθυνη για την δολοφονία του πρωθυπουργού της Ιορδανίας Ταλ το 1971, καθώς και για την «σφαγή του Μονάχου», όπου κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων το 1972, απήγαγε και σκότωσε 11 Ισραηλινούς αθλητές. Σταμάτησε να είναι ενεργή γύρω στο 1988.

• Και, τέλος, η πασίγνωστη Χαμάς, που ιδρύθηκε το 1987 και ελέγχει από το 2007 την Λωρίδα της Γάζας. Οι συνεχείς συγκρούσεις της με το Ισραήλ είναι σήμερα και η βασική πηγή εντάσεων στην περιοχή. Αντίθετα με τις προηγούμενες οργανώσεις που αναφέρθηκαν, οι οποίες είχαν (και διατηρούν μέχρι σήμερα) κοσμικό και αριστερίζοντα χαρακτήρα, η Χαμάς είναι ισλαμιστική οργάνωση. Η άνοδος του μουσουλμανικού θρησκευτικού συναισθήματος και του ισλαμικού φονταμεταλισμού είναι χαρακτηριστικό φαινόμενο των δύο τελευταίων δεκαετιών σε όλη την Μέση Ανατολή και θα μας απασχολήσει περισσότερο στην συνέχεια.

Ανακεφαλαιώνοντας

Η δράση των παραπάνω οργανώσεων και οι διάφορες φάσεις και μορφές της σύγκρουσής τους με το Ισραήλ κράτησαν το προσφυγικό θέμα ψηλά στην διεθνή επικαιρότητα τουλάχιστον από τον πόλεμο των έξι ημερών μέχρι σήμερα. Αυτή υπήρξε και η ουσιαστικότερη επιτυχία του παλαιστινιακού κινήματος, που τις πτυχές της και τις προοπτικές που ανοίγει θα παρουσιάσουμε στο τέλος του αφιερώματος.

Φυσικά από στρατιωτική άποψη, η δυνατότητα των Παλαιστινίων να νικήσουν το Ισραήλ και να πετύχουν έτσι την απελευθέρωση των εδαφών τους, ήταν τελείως ανύπαρκτη. Ακόμα και στον πόλεμο φθοράς που επιχειρούσαν, το τίμημά τους ήταν βαρύ. Οι Ισραηλινές δυνάμεις αντιμετώπιζαν αποφασιστικά την δράση τους, γνωρίζοντας ότι η παραμικρή υποχώρηση ή δείγμα φόβου από την μεριά τους θα οδηγούσε σε αλυσιδωτές και τελείως ανεπιθύμητες συνέπειες, Ο χαρακτήρας των ενεργειών των οργανώσεων θεωρούνταν τρομοκρατικός όχι μόνον από το Ισραήλ, αλλά και από τις περισσότερες ισχυρές δυνάμεις της Δύσης, όπου μπορεί να είχαν την συμπάθεια μερίδας του κόσμου, αλλά αυτό δεν είχε κανένα ουσιαστικό αντίκρισμα. Τουλάχιστον όχι όσον καιρό η πρακτική και η ρητορική τους παρέμενε αδιάλλακτη.

(Επόμενο)

(Προηγούμενο)

Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» και συντονιστής της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα.

Από το μέρος αυτό αρχίζει η εξιστόρηση του Μεσανατολικού από την σκοπιά των λαών. Γιατί είναι οι λαοί αυτοί που με τις ελπίδες, τα πάθη τους, τους πόνους, τις χαρές και τις λύπες τους φτιάχνουν τον καμβά πάνω στον οποίο κεντιέται η Ιστορία. Μια μικρή ιστορική αναδρομή είναι απαραίτητη για να γίνει κατανοητό το όλο πλαίσιο.

Η εβραϊκή διασπορά
Οι Εβραίοι επανεμφανίζονται μαζικά στην περιοχή της Παλαιστίνης τον 20ο αιώνα, μετά από σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια απουσίας, διάστημα κατά το οποίο ήταν διασπαρμένοι σε όλη την υφήλιο.
Κατά την διάρκεια της ρωμαϊκής κατοχής, απ’ όλους τους κατακτημένους λαούς στην Ανατολική Μεσόγειο, αυτοί αποδείχθηκαν οι πιο πεισματάρηδες στην υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και των πιστεύω τους. Οι τρεις Ιουδαιορωμαϊκοί πόλεμοι (από το 66 μΧ έως το 135 μΧ) ήταν μια αιματηρή σειρά μεγάλων συγκρούσεων των Εβραίων με τους Ρωμαίους και τους προσωρινούς συμμάχους τους στην περιοχή (μεταξύ των οποίων και οι Έλληνες). Η μονοθεϊστική θρησκεία των Εβραίων ήταν το βασικό στοιχείο που τους ένωνε και τους προσέδιδε την μοναδικότητά τους, και έτσι φυσικό ήταν οι πόλεμοι να ξεκινούν συνήθως από θρησκευτικές αφορμές. Οι συγκρούσεις διεξήχθηκαν όχι μόνον στην πατρογονική τους κοιτίδα, αλλά και σε ευρύτερο τμήμα της σημερινής Μέσης Ανατολής, όπου υπήρχαν σημαντικές Ιουδαϊκές παροικίες (Αίγυπτο, Κύπρο, Μεσοποταμία, Κυρηναϊκή), με μεγάλες ακρότητες και από τις δύο μεριές. Οι αναπόφευκτες ήττες, τα αντίποινα και οι διώξεις που ακολουθούσαν αυτές τις εξεγέρσεις οδηγούσαν σε μαζικές μεταναστεύσεις, δημιουργώντας την εβραϊκή διασπορά.
Οι διεσπαρμένοι Εβραίοι ελάχιστα αφομοιώθηκαν από τους λαούς των χωρών όπου είχαν καταφύγει. Λόγω της διαφορετικής τους θρησκείας και των ισχυρών μεταξύ τους δεσμών, συνέχισαν να υφίστανται κατά καιρούς διώξεις, με γνωστότερα παραδείγματα την εκδίωξή τους από την Ισπανία, την στοχοποίησή τους από την Ιερά Εξέταση και φυσικά το Ολοκαύτωμα κατά την διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου.

Διώξεις στον εικοστό αιώνα
Στην πραγματικότητα δεν ήταν ευπρόσδεκτοι πουθενά. Ακόμα και μετά την δηλωμένη διάθεση των Ναζί (πριν την έναρξη του πολέμου) να απελάσουν τις πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες της Γερμανίας, Αυστρίας και Βοημίας, η διάθεση των Δυτικών χωρών (ΗΠΑ, Καναδά, Βρετανίας, Γαλλίας κ.λπ.) να δεχτούν τους πρόσφυγες, όπως αυτή εκφράστηκε στην διάσκεψη του Εβιάν, ήταν απογοητευτικά περιορισμένη. Η μόνη φυσική διέξοδος που ήταν, σύμφωνα με την διακήρυξη Μπάλφουρ, η Παλαιστίνη, «έκλεισε» με απόφαση της Βρετανικής Διοίκησης λόγω αντιδράσεων του ντόπιου αραβικού πληθυσμού μετά το πρώτο κύμα μετανάστευσης περίπου 450.000 Γερμανοεβραίων.
Το ναζιστικό σχέδιο Madagaskar Projekt (μεταφορά των Εβραίων των κατεχόμενων περιοχών στη Μαδαγασκάρη), λόγω της τροπής του πολέμου δεν εφαρμόστηκε ποτέ, με αποτέλεσμα, αντί για το τροπικό νησί, έξι εκατομμύρια Εβραίοι να καταλήξουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στους θαλάμους αερίων στο πλαίσιο της «τελικής λύσης».

Δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την ένταση και την έκταση των συναισθημάτων των απανταχού Εβραίων όταν έληξε αυτό το μακελειό. Από την διάθεση ακραίας εκδίκησης (εξτρεμιστική εβραϊκή ομάδα σχεδίαζε σε αντίποινα την θανάτωση έξι εκατομμυρίων Γερμανών με δηλητηρίαση των αστικών υδραγωγείων, σχέδιο που ευτυχώς αποτράπηκε έγκαιρα), μέχρι το πολύ μετριοπαθέστερο και αναμενόμενο «φτάνει πια», κι αυτό ανάμεικτο με συναισθήματα τύψεων για την σχεδόν παθητική (με λίγες δυναμικές εξαιρέσεις) στάση τους κατά την διάρκεια της μαζικής τους εξόντωσής.

Το προσφυγικό ζήτημα
Η αντίδραση του αραβικού πληθυσμού της Παλαιστίνης στα κύματα του εβραϊκού επικοισμού αντιμετωπίστηκε βίαια, με πρωταγωνιστή την τρομοκρατική (για τους Παλαιστινίους), ή ηρωική (για τους Εβραίους) παραστρατιωτική οργάνωση «Χαγκάνα» (Άμυνα), η οποία απετέλεσε μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ και τον κεντρικό πυρήνα των ενόπλων του δυνάμεων. Αντίπαλοί της ήταν οι πολιτοφυλακές των αραβικών χωριών, μεμονωμένες ομάδες από αντάρτες και οι 6.000 εθελοντές του «Αραβικού Απελευθερωτικού Στρατού». Στους μήνες που μεσολάβησαν ανάμεσα στην απόφαση του ΟΗΕ (1947) για ίδρυση ενός εβραϊκού και ενός παλαιστινιακού κράτους (απόφαση που απορρίφθηκε από τους Άραβες), μέχρι την ανακοίνωση της ανεξαρτησίας του Ισραήλ (Μάιος 1948) περίπου 200 αραβικά χωριά είχαν εκκενωθεί. Μέσα στο έτος, μετά και την δυσμενή για τους Άραβες τροπή του 1ου αραβοϊσραηλινού πολέμου, το μεγαλύτερο μέρος των Αράβων του Ισραήλ (περίπου 700.000) είχε μετατραπεί σε πρόσφυγες. Στις εστίες τους παρέμειναν περίπου 160.000 Παλαιστίνιοι, ενώ το 80% περίπου της Παλαιστίνης είχε καταληφθεί και αποτελούσε πια το κράτος του Ισραήλ. Με την οριστική λήξη του πολέμου, η Παλαιστίνη σαν οντότητα είχε πάψει να υπάρχει. Η μεν Αίγυπτος κράτησε τη λωρίδα της Γάζας, η δε Ιορδανία προσάρτησε επίσημα την υπόλοιπη Παλαιστίνη, δηλαδή την Δυτική Οχθη του Ιορδάνη, που την απώλεσε με την σειρά της αργότερα κατά τον πόλεμο των έξι ημερών. Θυμίζουμε ότι η απώλεια αυτή της Δυτικής Όχθης προκάλεσε ένα νέο κύμα Παλαστινίων προσφύγων, αυτή τη φορά όμως ένα εκατομμύριο τουλάχιστον ντόπιου αραβικού πληθυσμού προτίμησε να παραμείνει στον τόπο του.

Κεντρικό ερώτημα στην συγκεκριμένη περίπτωση αποτελεί το εάν η προσφυγοποίηση των Παλαιστινίων ήταν αποτέλεσμα των συγκρούσεων ή μια προσχεδιασμένη εθνοκάθαρση. Αν και τέτοια ερωτήματα «ηθικής» φύσης δεν απασχολούν ιδιαίτερα την ιστορία, παίζουν όμως ρόλο στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης, και συνεπακόλουθα στην πολιτική. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η εθνοκάθαρση ήταν σε μεγάλο βαθμό αναπόφευκτη, κι επομένως το ενδεχόμενο δεν θα μπορούσε να μην είχε ληφθεί υπόψη από αρκετούς εκ των πρωταγωνιστών του σιωνιστικού εγχειρήματος.
Μέσα στον εικοστό αιώνα, ο οποίος χαρακτηρίζεται από την επικράτηση των εθνικών κρατών (κράτη - έθνη), δεν είναι και πολλά τα παραδείγματα των διαφορετικών λαών που μπόρεσαν να συνυπάρξουν αρμονικά σε μια χώρα. Οι μετακινήσεις πληθυσμών (μέσα από διακρατικές συνθήκες, αλλά και πιέσεις, και διώξεις) ώστε να επιτευχθεί κατά το δυνατόν η εθνική ομοιογένεια, αποτέλεσαν μέσα στον αιώνα που μας πέρασε συνηθισμένο φαινόμενο. Η σημαντική ιδιαιτερότητα στην Παλαιστίνη ήταν ότι, ενώ συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις οι χώρες προσπαθούν να απαλλαγούν από ενοχλητικές μειονότητες, εδώ συνέβαινε το αντίθετο : μειονότητα ήταν για πολύ καιρό οι Εβραίοι, ενώ η πλειονότητα των κατοίκων της περιοχής δεν ήταν διατεθειμένη να τους ανεχτεί, πολύ δε περισσότερο να τους αφήσει να γίνουν αυτοί η πλειονότητα. Η νύφη είναι πανέμορφη, αλλά έχει παντρευτεί άλλον, ήταν η χιουμοριστική ατάκα μεταξύ των Εβραίων ήδη από τον καιρό της Διακήρυξης Μπάλφουρ.
Ένα κράτος που θα ήταν εβραϊκό αλλά η πλειοψηφία του πληθυσμού θα ήταν Άραβες, δεν θα μπορούσε φυσικά να υπάρξει. Ένα κράτος πάλι που θα ήταν αραβικό αλλά και «πατρίδα» των Εβραίων (κατά την υπόσχεση Μπάλφουρ), θα ήταν κι αυτό αδιανόητο. Η λύση των δύο κρατών (σαν κι αυτή που αποφάσισε το 1947 ο ΟΗΕ) φαινόταν πιο ρεαλιστική, κι εδώ όμως υπήρχε ένα ουσιαστικό πρόβλημα : δεν ήταν πολλές οι περιοχές όπου ο πληθυσμός ήταν αρκούντως ομοιογενής. Οι Εβραίοι ήταν διάσπαρτοι σε όλη την Παλαιστίνη, και κάθε κράτος με «φυσιολογικά» σύνορα δεν μπορούσε παρά να συντίθεται αναγκαστικά από πλειονότητες και μειονότητες. Θα μπορούσε λοιπόν το σχέδιο του ΟΗΕ να αποτελέσει μια βάση συμβίωσης ; Δύσκολο, αλλά όχι τελείως αδύνατον, με βασική προϋπόθεση βέβαια να υπήρχε καλή θέληση από τις δύο μεριές. Όμως η καλή θέληση ήταν ουσιώδες σε πλήρη ανεπάρκεια.
Η αντίδραση των Αράβων στην προσφυγοποίηση των Παλαιστινίων ήταν η αναμενόμενη. Οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος. Η παλιά ρήση της περιοχής μπήκε σε εφαρμογή, κι οι Εβραίοι που ζούσαν σε αραβικές χώρες πήραν κι αυτοί με την σειρά τους τον δρόμο της προσφυγιάς. Ο διωγμός τους ήταν στην ουσία βούτυρο στο ψωμί του νεοσύστατου κράτους, αφού είδε να προστίθενται στον πληθυσμό του τουλάχιστον μισό εκατομμύριο νέοι έποικοι, κάτι που το είχε μεγάλη ανάγκη.

(Επόμενο)

(Προηγούμενο)

Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» και συντονιστής της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα.