Πολλά είναι τα δημοσιεύματα του ελληνικού και ξένου τύπου κατά το τελευταίο δίμηνο που αναφέρονται στον κίνδυνο χρησιμοποίησης χημικών όπλων στον πόλεμο της Ουκρανίας. Το ουκρανικό υπουργείο Άμυνας ανακοίνωσε μάλιστα στις 12/04/2022, ότι ελέγχει καταγγελίες πως η Ρωσία μπορεί να χρησιμοποίησε χημικά όπλα στη Μαριούπολη, ενώ ο βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον, η εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου Τζεν Ψάκι, ο επικεφαλής της CIA Γουίλιαμ Μπερνς, ο αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, καθώς και άλλοι αξιωματούχοι της Δύσης έχουν τελευταία εκφράσει δημόσια την ανησυχία τους για ένα ενδεχόμενο επίθεσης με χημικά από τους Ρώσους. Την ίδια στιγμή, η ρωσική πρεσβεία στην Ουάσινγκτον υποστήριξε πως ριζοσπαστικοί Ουκρανοί ετοιμάζονται να πραγματοποιήσουν προβοκάτσιες με χρήση χημικών όπλων και ότι οι ισχυρισμοί από τις ΗΠΑ και την Ουκρανία αποτελούν παραπληροφόρηση, αφού η Μόσχα κατέστρεψε το 2017 τα τελευταία χημικά αποθέματά της. Ταυτόχρονα, στις 07/04/2022, ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ευρώπη Χανς Κλούγκε δήλωσε ότι ο οργανισμός ετοιμάζεται για πιθανές «χημικές επιθέσεις» στην Ουκρανία.

Η 29η Απριλίου έχει καθιερωθεί ως Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Χημικού Πολέμου, είναι δηλαδή αφιερωμένη στα εκατομμύρια θύματα ενός μαζικού μέσου εξόντωσης, που έκανε θραύση κατά τον 20ο αιώνα. Την ημερομηνία αυτή του 1997 (στο τέλος του αιώνα) τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα, που υπογράφηκε το 1993 και την οποία επιβλέπει ο Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων (ΟPCW/ΟΑΧΟ), που εδρεύει στη Χάγη της Ολλανδίας.

Τι είναι τα Χημικά Όπλα;

Xημικά όπλα είναι οι πάσης φύσεως χημικές ουσίες που μέσω των τοξικών ιδιοτήτων τους χρησιμοποιούνται για να προκαλέσουν σκόπιμο θάνατο, προσωρινή ανικανότητα ή μόνιμη βλάβη σε ανθρώπους ή ζώα. Ωστόσο, και τα πυρομαχικά, οι συσκευές και κάθε άλλος εξοπλισμός που έχει άμεση σχέση με αυτά, και τα οποία έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να φέρουν τοξικά χημικά, εμπίπτουν επίσης στον ορισμό των χημικών όπλων.

Μικρή αναδρομή στη χρήση των χημικών όπλων.

Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, τα χημικά είχαν κάνει την εμφάνισή τους ως εργαλεία πολέμου, χιλιάδες χρόνια πριν (δηλητηριασμένα βέλη, καπνός αρσενικού, επιβλαβή αέρια, κλπ.) Η πρώτη όμως, καταγεγραμμένη χρήση χημικών όπλων έγινε από τους Αθηναίους το 600 π.Χ., που μόλυναν με δηλητήριο από το φυτό ελλέβορο τις πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό την πολιορκημένη Κίρρα (επίνειο των Δελφών στο σημερινό Κόλπο της Ιτέας). Λίγο αργότερα, το 479 π.Χ. ο Πελοποννησιακός στρατός χρησιμοποίησε αέρια από θειάφι στη μάχη των Πλαταιών.
Ο σύγχρονος χημικός πόλεμος έχει τις ρίζες του στα πεδία των μαχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που απέκτησε πολλά προσωνύμια: Μεγάλος Πόλεμος, Πόλεμος Χαρακωμάτων και Πόλεμος των Αερίων. Χημικές ουσίες βέβαια, είχαν χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν σε πολέμους, όμως η χρήση δηλητηρίων ή όπλων με δηλητήριο, η χρήση βλημάτων κάτω των 400 γρ. που φέρουν εκρηκτική γέμιση ή η χρήση ασφυκτικών ή δηλητηριωδών αερίων είχε απαγορευτεί με τις Συμβάσεις της Χάγης το 1899 και το 1907. Παρόλα αυτά, ο γερμανικός στρατός χρησιμοποίησε ένα νέο όπλο που άλλαξε το πρόσωπο του πολέμου για πάντα. Στις 22 Απριλίου 1915 εξαπέλυσε στη φλαμανδική πόλη Υπρ (Ypres) την πρώτη επιτυχημένη επίθεση με αέριο σε κυλίνδρους, απελευθερώνοντας 168 τόνους χλωρίου. Το 1915 επίσης οι Γερμανοί, ακολουθούμενοι στη συνέχεια από τους Άγγλους, χρησιμοποίησαν και άλλα αέρια, όπως το φωσγένιο και το διφωσγένιο (υπερπαλίτης) προκαλώντας έτσι το 80% των θανάτων που προήλθαν από ασφυξιογόνα αέρια. Στις 12 Ιουλίου 1917, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως χημικό όπλο, εναντίον των Βρετανικών στρατευμάτων το καυστικό αέριο Μουστάρδας και πάλι στην πόλη Υπρ. Στη συνέχεια, οι σύμμαχοι το χρησιμοποίησαν εναντίον των Γερμανών και ένα από το θύματα ήταν ο νεαρός δεκανέας Αδόλφος Χίτλερ ο οποίος νοσηλεύτηκε επί μήνες κοντά στο Βερολίνο με φρικτούς πόνους στα μάτια. Τελικά, οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές χρησιμοποίησαν συνολικά 124.000 τόνους χημικών όπλων προκαλώντας τον θάνατο 91.000 στρατιωτών. Το ίδιο αέριο, αν και η Ιταλία υπέγραψε το πρωτόκολλο της Γενεύης το 1925 κατά της χρήσης χημικών όπλων, χρησιμοποίησε ο Μουσολίνι το 1935 κατά της Αιθιοπίας, προκειμένου να καταστρέψει τον στρατό του Χαϊλέ Σελασιέ, αυτοκράτορα της χώρας, χωρίς μάλιστα κυρώσεις.
Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και η ναζιστική Γερμανία έκανε συστηματικά πειράματα για την παραγωγή χημικών όπλων, δεν τα χρησιμοποίησε. Έπαιξε ρόλο πιθανόν η τραυματική εμπειρία του Αδόλφου Χίτλερ αλλά και η αυστηρή προειδοποίηση του Πρόεδρου Ρούσβελτ για μαζικά αντίποινα. Όμως, οι ναζί τα χρησιμοποίησαν για την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως του Μαϊντάνεκ, όπου στις 3 Νοεμβρίου 1943 βρήκαν τον θάνατο 18.000 Πολωνοί Εβραίοι πολιτικοί κρατούμενοι και αιχμάλωτοι με το αέριο Zyklon b.
Στην πατρίδα μας και συγκεκριμένα κατά τον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, αμερικανικού τύπου αεροσκάφη στις 25 Αυγούστου 1949, έριξαν σε πολλά σημεία της οροσειράς του Γράμμου την εξελιγμένη μορφή της βόμβας ναπάλμ, τη Napalm-B.

Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση διατήρησαν τεράστια αποθέματα χημικών όπλων, αρκετά για να καταστραφεί το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων και ζώων στη Γη.

Κατά τον δεκαετή πόλεμο στο Βιετνάμ (1961-1971) οι ΗΠΑ υποστηρίζοντας ότι οι Ναπάλμ είναι εμπρηστικές και όχι χημικές βόμβες και ότι η ουσία «πορτοκαλί παράγοντας» είναι φυτοκτόνο που χρησιμοποιείται για την απογύμνωση των δασών της χώρας και όχι απαγορευμένη χημική ουσία, χρησιμοποίησαν κατά κόρον αυτά τα φονικά όπλα.
Παρά τη διεθνή σύμβαση κατά της χρήσης βιολογικών και τοξικών όπλων, που ισχύει από το 1972, το Ιράκ το 1980 χρησιμοποίησε το νευροπαραλυτικό Tabun κατά την διάρκεια του πολέμου του με το Ιράν. Το 1988, οι δυνάμεις του Σαντάμ Χουσεΐν επιτέθηκαν με χημικά μετά την ανακατάληψη της πόλης Halabja με αποτέλεσμα τον θάνατο 3.200-5.000 Κούρδων και τον τραυματισμό 7.000-10.000 κυρίως αμάχων.
Στις 13/11/2016, το παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατήγγειλε ότι οι τζιχαντιστές του Ισλαμικού κράτους χρησιμοποίησαν χημικά όπλα σε τουλάχιστον 3 επιθέσεις τους στην Ιρακινή πόλη Καϊγαρα, νότια της Μοσούλης.
Τέλος, κατά τον εμφύλιο στη Συρία (2013-2018) οι κυβερνητικές δυνάμεις του Άσαντ κατηγορήθηκαν επανειλημμένα για χρήση χημικών όπλων και κυρίως του χλωρίου και του αερίου Σαρίν με πολλά θύματα. Όμως, το καθεστώς και ο Ρώσος σύμμαχός του αρνήθηκαν κάθε κατηγορία. Σε μια τελευταία επίθεση των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας στη Συρία, οι τρείς αντιμαχόμενες πλευρές (συριακή κυβέρνηση, φιλοδυτική αντιπολίτευση και τζιχαντιστές) αλληλοκατηγορούνταν για τη χρήση χημικών.

Ο Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων και ο ρόλος του σήμερα.

Από το 1997 ο κόσμος έχει συμφωνήσει ότι τα χημικά όπλα δεν έχουν θέση στα σημερινά οπλοστάσια. Σήμερα, ο ΟΑΧΟ, που αποτελείται από 193 Κράτη Μέλη, επιβλέπει με το άγρυπνο βλέμμα του την παγκόσμια προσπάθεια δεσμευόμενος για την πλήρη εξάλειψη των αποθεμάτων χημικών όπλων. Το 98% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει υπό την προστασία της Συνθήκης , ενώ το 99% των αποθεμάτων χημικών όπλων που δηλώθηκαν από τα κράτη κατόχους έχουν καταστραφεί εξακριβωμένα, σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού. Το Συμβούλιο είναι το εκτελεστικό όργανο του Οργανισμού και αποτελείται από 41 μέλη, τα οποία εκλέγονται από τη Διάσκεψη για διετή θητεία. Για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας του Συμβουλίου λαμβάνονται υπόψη η αρχή της δίκαιης γεωγραφικής κατανομής, η σημασία της χημικής βιομηχανίας, τα πολιτικά συμφέροντα και τα συμφέροντα ασφαλείας.
Η Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα που υπογράφηκε, κωδικοποίησε έναν διεθνή κανόνα κατά των χημικών όπλων, τον οποίο πρέπει να τηρούν όλα τα Κράτη Μέλη. Η προστασία αυτού του κανόνα απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση. Ως πρωταρχικό βήμα για την εκπλήρωση της υποχρέωσης καταστροφής αυτών των όπλων, η Συνθήκη απαιτεί από το κάθε νέο Κράτος Μέλος, το αργότερο 30 ημέρες μετά την έναρξη ισχύος της, να υποβάλλει δήλωση στον ΟΑΧΟ σχετικά με τα χημικά του όπλα, που πιθανόν διαθέτει . Οι δηλώσεις που σχετίζονται με τα χημικά όπλα περιλαμβάνουν πληροφορίες για τυχόν διαθέσιμα, παλιά ή εγκαταλειμμένα χημικά όπλα, εγκαταστάσεις παραγωγής, εγκαταστάσεις έρευνας και ανάπτυξης χημικών όπλων και δακρυγόνων για τον έλεγχο ταραχών. Αυτές οι δηλώσεις παρέχουν βασικά δεδομένα στον ΟΑΧΟ για τις επιθεωρήσεις του και για την εξακρίβωση της αλήθειας και της πραγματικότητας.
Πέρα από τις δηλώσεις, τα Κράτη Μέλη πρέπει να διασφαλίσουν ότι όλα τα τοξικά χημικά και οι πρόδρομες ουσίες τους χρησιμοποιούνται μόνο για σκοπούς που δεν απαγορεύονται από τη Συνθήκη. Πρόκειται για μια σοβαρή υποχρέωση, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει σε εθνικό επίπεδο, μια σειρά ενεργειών σχετικών με θέματα όπως η χημική ασφάλεια, η ποινικοποίηση οποιασδήποτε απαγορευμένης συμπεριφοράς, η δημιουργία Εθνικής Αρχής για την εφαρμογή της Σύμβασης και η ενσωμάτωση των υποχρεώσεων της Συνθήκης για τα Χημικά Όπλα σε εθνικούς νόμους και κανονισμούς. Οι εν λόγω νόμοι και κανονισμοί έχουν ταυτόχρονα δεσμευτική ισχύ για τις ιδιωτικές χημικές επιχειρήσεις καθώς και τις κρατικές εγκαταστάσεις, πράγμα που σημαίνει ότι τα εθνικά μέτρα για την εφαρμογή της Συνθήκης έχουν μεγάλη σημασία.
Αν και η Συνθήκη αυτή έχει σχεδιαστεί κυρίως για την εξάλειψη των χημικών όπλων και την πρόληψη της επανεμφάνισής τους, περιέχει επίσης σημαντικές διατάξεις σχετικά με την προώθηση του ελεύθερου εμπορίου χημικών και την ανοιχτή ανταλλαγή πληροφοριών και γνώσεων σχετικά με τις ειρηνικές εφαρμογές της χημείας.
Την στιγμή που το έργο του Οργανισμού Απαγόρευσης των Χημικών Όπλων επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στην πρόληψη της χρήσης χημικών όπλων, αυτός πρέπει συγχρόνως να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει εικαζόμενη ή πραγματική χρησιμοποίηση χημικών όπλων με διάφορους τρόπους που μπορεί να κυμαίνονται από τη διενέργεια επίσημης έρευνας έως την παροχή βοήθειας έκτακτης ανάγκης στην πληττόμενη περιοχή ή χώρα.
Η σκιά που ρίχνουν τα χημικά όπλα στη σύγχρονη ιστορία έχει προκαλέσει αμέτρητα θύματα, τόσο πολίτες όσο και στρατιώτες. Για να εξασφαλίσουμε λοιπόν ένα μέλλον χωρίς χημικά όπλα, πρέπει να προστατεύσουμε, να ενισχύσουμε και να επεκτείνουμε τους κανόνες που κατοχυρώνονται στη Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα. Ο παγκόσμιος κανόνας κατά των χημικών όπλων δεν πρέπει να είναι μόνο μια νομική συμφωνία, αλλά και μια ηθική δήλωση για την αξιοπρέπεια της ανθρωπότητας (Ανακτήθηκε την 26/04/2022, από https://bit.ly/3y3OR9f).

Έχουν τελικά χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα χημικά όπλα στην Ουκρανία;

Η εκπρόσωπος του υπουργείου Άμυνας της Ουκρανίας στις 11/04/2022 άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο να έχει ήδη γίνει χρήση χημικών όπλων κατά την πολιορκία της Μαριούπολης από τους Ρώσους χρησιμοποιώντας μια δηλητηριώδη ουσία άγνωστης προέλευσης. Παρόλα αυτά, οι προσπάθειες να βρεθούν αποδείξεις ότι αυτή η ουσία ήταν στην πραγματικότητα χημικό όπλο, αποδείχθηκαν μέχρι σήμερα, ατελέσφορες. Είναι ίσως πολύ νωρίς για να πούμε με βεβαιότητα τι συνέβη. Ένας ειδικός στα χημικά, βιολογικά και ραδιολογικά όπλα, ο Dan Kaszeta, (https://bit.ly/3ESFz1b) προειδοποίησε ότι η εξ αποστάσεως διάγνωση είναι πάντα δύσκολη, προσθέτοντας στην Guardian ότι στην τοποθεσία που έλαβε χώρα η επίθεση υπήρχαν «πολλά περιθώρια… για συμβατικά ή εμπρηστικά όπλα να προκαλέσουν χημικά προβλήματα λόγω πυρκαγιών και εκρήξεων». Βέβαια, πιθανές νέες πληροφορίες θα μπορούσαν να αλλάξουν άρδην τις εξελίξεις, αλλά προς το παρόν το περιστατικό δείχνει να μην είναι τόσο σοβαρό (https://bit.ly/3vouxgV).
Το ερώτημα λοιπόν, για την ώρα παραμένει: Θα μπορέσει να αποφευχθεί με τη βοήθεια του Οργανισμού για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων η χρήση τέτοιων όπλων στον πόλεμο της Ουκρανίας; Ας το ελπίσουμε …..

Γιατί είναι τόσο σημαντικός αυτός ο Πόλεμος; Ο κόσμος τείνει να τον εξετάζει από μια κοντόφθαλμη οπτική γωνία που αφορά κυρίως την οικονομική επιβάρυνση στην κατανάλωση του και ενδεχομένως το δράμα των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν τις άμεσες συνέπειες ενός πολέμου. Θεωρώ πως αξίζει να προσεγγίσουμε τα ιστορικά γεγονότα που βιώνουμε με ένα τρόπο διαφορετικό, να επικεντρωθούμε στην ουσία, σε πράγματα που επηρεάζουν/θα επηρεάσουν άμεσα τις ζωές μας, τώρα, και σίγουρα τα επόμενα χρόνια. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να πάμε λίγο πίσω στο χρόνο…

Ο Ούρχο Κέκονεν (Urho Kekkonen) ήταν ο μακροβιότερος πρόεδρος της Φινλανδίας και ένας εξαιρετικά ικανός διπλωμάτης. Στην κορύφωση του ψυχρού πολέμου παρατήρησε ότι όλοι οι ηγέτες των κρατών της Ευρώπης είχαν προσωπικές εμπειρίες από τις ζοφερές συνέπειες του Β’ ΠΠ, στην ουσία ότι η γενιά που είδε σε νεαρή ηλικία το σπίτι της να καταστρέφεται, πλέον αποτελούσε το πολιτικό κατεστημένο. Ο Ούρχο το 1975 συγκάλεσε στο Ελσίνκι την “Διάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη” όπου επικαλέστηκε πετυχημένα στους ομολόγους του την ανάγκη τα γεγονότα της περιόδου 1939 – 1945 να μην επαναληφθούν ποτέ. Το αποτέλεσμα ήταν η «Τελική πράξη του Ελσίνκι» όπου όλες οι χώρες της Ευρώπης, είτε Νατοϊκές, είτε ουδέτερες, είτε προσκείμενες στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας, συμφώνησαν στο σεβασμό των συνόρων, της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας όλων των ευρωπαϊκών χωρών, θεσπίζοντας τη διπλωματία ως πρωταρχική προτεραιότητα στις δεσμεύσεις και στις εμπλοκές εξωτερικής πολιτική όλων των ευρωπαϊκών κρατών. Η «Τελική πράξη του Ελσίνκι» θεωρείται εύλογα ο ακρογωνιαίος λίθος της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας.

Μετά από αιώνες πάλης μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων για τη δημιουργία σφαιρών επιρροής, μια διαδικασία που φέρει το όνομα “Ευρωπαϊκό Κονσέρτο”, και οδήγησε σε δύο καταστροφικούς πολέμους, αποφασίσαμε να πατήσουμε φρένο. Αποφασίσαμε να μην προσπαθήσουμε ποτέ ξανά να επιβάλουμε την κυριαρχία μας σε άλλους λαούς, ή να αναδημιουργήσουμε σφαίρες επιρροής στους γείτονες μας. Η υιοθέτηση αυτών των αρχών από όλα τα ευρωπαϊκά κράτη οδήγησαν σε μια μακρόβια – σχεδόν πεντηκονταετή – ειρήνη, πρωτοφανή αν αναλογιστεί κάποιος την ιστορία αυτής της ηπείρου. Είναι ο λόγος που πολλές ευρωπαϊκές χώρες αντιτάχθηκαν στο αμερικανικό εμπάργκο στην Κούβα, που αρνήθηκαν να συμμετέχουν στην εισβολή στο Ιράκ το 2003. Αποτελούν επίσης σημαντικό παράγοντα της εμπέδωσης της ευρωπαϊκής ιδέας και της μείωσης των εξοπλιστικών δαπανών στην ευρύτερη ήπειρο. Κοντολογίς, αφιερώσαμε σχεδόν 50 χρόνια, περίπου 4 γενιές πολιτικών ηγετών στη δημιουργία και την ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού πλαισίου ασφάλειας και ειρήνης.

Και στις 24 Φεβρουαρίου 2022 ο Βλ. Πούτιν κομμάτιασε την «Τελική πράξη του Ελσίνκι» και την εναπόθεσε στον κάδο απορριμμάτων.

Σκοπίμως δεν θα σταθώ στην επιχειρηματολογία των δύο πλευρών για τον εν λόγω πόλεμο, στο τέλος δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η Ευρώπη στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής είναι σε αχαρτογράφητα νερά. Θέσεις που θωρούντουσαν κάποτε γεωπολιτικές σταθερές πλέον δεν υπάρχουν. Χώρες που παραδοσιακά θεωρούνται ουδέτερες όπως η Σουηδία, η Αυστρία, η Ιρλανδία και η Ελβετία αμφισβητούν πλέον ανοικτά την ουδετερότητά τους. Μάλιστα το γεγονός ότι η Ελβετία παίρνει θέση σε ένοπλη σύρραξη για πρώτη φορά από το 1814 πρέπει να μας ανησυχήσει όλους. Η Φινλανδία που διαθέτει συνοριακή γραμμή μήκους 1.340 χλμ. έθεσε την υποψηφιότητά στο ΝΑΤΟ σε δημόσια διαβούλευση. Η Πολωνία αποφάσισε τον διπλασιασμό των αμυντικών δαπανών, μέγεθος το οποίο θα την κατέτασσε στο βάθρο των τριών πιο ισχυρών στρατών στην Ευρώπη. Τέλος η Γερμανία ανακοίνωσε εξοπλιστικές δαπάνες ύψους 100 δις τερματίζοντας εν μια νυκτί μια εθνική δέσμευση 80 ετών.

Υπάρχει πολύς κόσμος που πανηγυρίζει αυτές τις αλλαγές, δεν το κρίνω. Σε τέτοιες εποχές οφείλουμε να επιδείξουμε ψυχραιμία. Οφείλουμε να αναλογιστούμε προσεκτικά τι έχουμε να κερδίσουμε αλλά και τι έχουμε να χάσουμε. Η απάρνηση της ουδετερότητας ενδεχομένως σημαίνει για τη Σουηδία την εγκατάλειψή του διπλωματικού της ρόλου στη σύρραξη στην Παλαιστίνη, για την Ιρλανδία την απώλεια του ειρηνευτικού ρόλου στο Κονγκό, για την Αυστρία τον υψίστης σημασίας ρόλο ως έδρα της Διεθνής Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας στις διαπραγματεύσεις για το πρόγραμμα των πυρηνικών του Ιράν, κλπ. Παράλληλα πληθαίνουν οι πολιτικές φωνές για τη δημιουργία ενός ενιαίου ευρωστρατού.

Ο Βλ. Πούτιν στην προσπάθεια του να υπονομεύσει τις ΗΠΑ και την ευρύτερη Δύση, και να εξανεμίσει οποιαδήποτε φωνή αμφισβήτησης για τη θέση της χώρας του στην παγκόσμια σκηνή, αφύπνισε μια νέα δύναμη. Κατάφερε μέσα σε ένα μήνα να πνίξει όλες τις ευρωσκεπτικιστικές φωνές στον Ευρωχώρο (που ο ίδιος στήριζε) και να αναστήσει το κατά τον Μακρόν «εγκεφαλικά νεκρό ΝΑΤΟ». Οι ΗΠΑ μετά τη στροφή Ομπάμα στον Ειρηνικό, επικεντρώνουν ξανά το ενδιαφέρον τους στην Ευρώπη, ενώ το ΗΒ μετά το BREXIT αποζητάει εκ νέου διαύλους επικοινωνίας με την ΕΕ υπό την ομπρέλα της πολιτικής εξωτερικής ασφάλειας.
Μπορεί κάποιοι στις ΗΠΑ να χαίρονται για μια ανεξάρτητη στρατιωτικά Ευρώπη, που δεν είναι πλέον θεατής και κακοπληρωτής σε Νατοϊκά ζητήματα, αλλά ποια θα είναι η στάση τους όταν η Ευρώπη αρνηθεί να συμπορευτεί με τις πολιτικές της Ουάσιγκτον; Μην ξεχνάμε ότι αυτό έγινε πρόσφατα, μόλις το 2003. Η Γερμανία στην προσπάθεια της να μην εμπλακεί καθόλου στο χάος της Μέσης Ανατολής στράφηκε ενεργειακά στη Ρωσία, μια πολιτική απόφαση που πληρώνεται τώρα ιδιαίτερα ακριβά, ποια θα είναι η ενεργειακή πλεύση της τα επόμενα χρόνια; Ο Μακρόν δεσμεύτηκε να επενδύσει τους πόρους του ταμείου ανάκαμψης στην πυρηνική ενέργεια. Η Γαλλία έχει δείξει την προδιάθεση της να γίνει ένας ενεργητικός παίκτης σε παγκόσμια ζητήματα, έχοντας τη στήριξη της Ε.Ε., όμως η Ευρώπη σύσσωμη το 1975 στο Ελσίνκι αποφάσισε να μην μπει στην οικονομική και πολιτική κούρσα των υπερδυνάμεων. Αυτή είναι η στάση που πρέπει να κρατήσει και τώρα;

Ο πόλεμος στην Ουκρανία κάποια στιγμή θα τελειώσει και όταν αυτό γίνει, θα χρειαστεί με ψυχραιμία να αναλογιστούμε όλα αυτά τα ζητήματα, και να απαντήσουμε στα προκύπτοντα ερωτήματα. Θα χρειαστεί μια νέα κοινή χάραξη ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ασφάλεια και την ειρήνη, από ικανούς πολιτικούς ηγέτες. Χρειαζόμαστε έναν νέο Κέκονεν…

(Σημείωση Social-lib.gr  Πηγή του περιεχομένου του άρθρου : https://www.youtube.com/watch?v=NdKmOGMrzuM) 

Οι Ουκρανοί πρέπει να συνθηκολογήσουν ή να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων;
Θα θεωρούσα ανήθικο από την μεριά μου να υποδείξω σ’ έναν λαό που μάχεται ενάντια σ’ έναν υπέρτερο εισβολέα το τι πρέπει να κάνει. Η δικιά τους χώρα απειλείται, αυτοί σκοτώνονται, αυτοί θα αποφασίσουν. Όποια απόφαση και να πάρουν, θα έχουν τον σεβασμό και την αμέριστη συμπαράστασή μου – όσο κι αν δεν έχει καμμιά ουσιαστική σημασία αυτό.
Οι Ουκρανοί έχουν ήδη καταφέρει πάρα πολλά. Η ηρωική και παρατεταμένη αντίστασή τους αφύπνισε τις συνειδήσεις και άλλαξε την κατάσταση των πραγμάτων. Όπως είπαμε και στο Α' Μέρος, αν είχαν συνθηκολογήσει γρήγορα, θα επαναλαμβανόταν το σκηνικό της Γεωργίας και της Κριμαίας, και οι υποτονικές αντιδράσεις της Δύσης θα άνοιγαν την όρεξη του Πούτιν να κολατσίσει παραπέρα.

Ποια είναι η νέα κατάσταση που δημιουργείται;
Όταν με το καλό κάποια στιγμή σταματήσει το μακελειό, θαφτούν οι νεκροί κι αρχίσουν ξανά οι άνθρωποι να κοιτάζουν δειλά προς το μέλλον, νομίζω ότι η Ιστορία θα αποτιμήσει, ανάμεσα στα άλλα, κάποια πράγματα σαν κι αυτά :

• Η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε παραμελήσει στο παρελθόν την ευκαιρία να αφουγκραστεί τις αγωνίες και τις προσμονές των λαών της Ανατολικής Ευρώπης (συμπεριλαμβανομένου φυσικά και του ρωσικού). Λειτούργησε αποσπασματικά και με βάση βραχυπρόθεσμα οικονομικά συμφέροντα, κι έτσι, αυτό που προέχει δυστυχώς σήμερα είναι η ενδυνάμωση της αποτρεπτικής της ισχύος με την δημιουργία Ευρωπαϊκού στρατού.
• Οι ΗΠΑ, μετά την φθορά τους σε Αφγανιστάν και Ιράκ ήταν σε φάση απόσυρσης από την ευρύτερη περιοχή, στρέφοντας την προσοχή τους κυρίως προς την Κίνα (βλέπε και συμφωνία AUKUS). Τώρα προσφέρουν στην Κίνα μια ιδιότυπη «ανακωχή» ώστε να εξασφαλίσουν την συμπαράστασή της, και επιστρέφουν άρον-άρον για να συμμαζέψουν τα ασυμμάζευτα. Για να καλύψουν κάποιες από τις ανάγκες της Δύσης που θα προκύψουν από μια μακρόχρονη αντιπαλότητα με την Μόσχα, φαίνονται έτοιμες να βάλουν νερό στο κρασί τους και συνομιλούν με ορκισμένους εχθρούς τους όπως η Βενεζουέλα και το Ιράν.
• Η επανείσοδος του Ιράν στο παιχνίδι προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα στις χώρες της Μέσης Ανατολής, που βλέπουν την τράπουλα να ξαναμοιράζεται και παραμένουν επιφυλακτικές έως ότου δουν κάποια σημεία που θα επιτρέψουν τον καθορισμό της παραπέρα στάσης τους (για αναλυτικότερα στοιχεία δείτε εδώ ένα ενδιαφέρον άρθρο του Al Jazeera)

Η επόμενη μέρα
Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η ένταση στην ανατολική Ευρώπη ήρθε για να μείνει. Κι άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης, πρώην δορυφόροι, ζητούν την άμεση ένταξή τους στο ΝΑΤΟ για να ξεφύγουν, όπως ελπίζουν από την κατάσταση του υποψήφιου νέου θύματος. Όμως δεν είναι μόνον η ανατολική Ευρώπη, αλλά ακόμα και η γειτονιά μας, τα Βαλκάνια, που βρίσκεται σε αναβρασμό, κινδυνεύοντας να αποδειχθεί για άλλη μια φορά ως "μπαρουταποθήκη της Ευρώπης".

Υπάρχει όμως και μια επιπλέον ένδειξη που συνηγορεί στην εκτίμηση ότι η κρίση δεν θα τελειώσει με την λήξη του πολέμου : οι ανεβασμένοι τόνοι καταγγελίας του Πούτιν ως εγκληματία πολέμου και η σχετική πρόθεση των Δυτικών ηγετών για παραπομπή του Πούτιν ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Οι καταγγελίες δεν μπορούν φυσικά να έχουν κάποιο άμεσο αποτέλεσμα, και ο Πούτιν δεν πρόκειται να βρεθεί στο εδώλιο της Χάγης όπως ο Μιλόσεβιτς. Θα εξακολουθούν όμως να κρατούν το όλο ζήτημα ανοικτό και μετά τον τερματισμό του πολέμου.
Πράγματι, μια συνθήκη ειρήνευσης φέρνει ένα νέο status quo αποδεκτό όχι μόνον από τους άμεσα αντιμαχόμενους, αλλά και τους έμμεσα εμπλεκόμενους. Οι βαριές κυρώσεις φυσιολογικά τερματίζονται, τα κράτη επαναπροσδιορίζουν τις σχέσεις και συνεργασίες τους πάνω στη νέα βάση, και πάλι business as usual. Ακόμα κι ο επιτιθέμενος έχει την άνεση να προσδιορίσει τους πιθανούς μελλοντικούς του στόχους. Με τον χαρακτηρισμό του όμως ως εγκληματία πολέμου (με την προϋπόθεση και της σχετικής βούλησης των λοιπών ισχυρών), όλα αυτά δεν θα είναι και τόσο απλά.

Τα εθνικά μας θέματα και η διεθνής μας πολιτική
Όπως φαίνεται, έρχονται ακόμα πιο δύσκολες μέρες. Η παρατεταμένη κρίση θα συσσωρεύσει (και) στην χώρα μας νέα προβλήματα, τουλάχιστον στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, πολλές βεβαιότητες και δεδομένα ανατράπηκαν, δημιουργώντας ένα νέο κλίμα ανασφάλειας, παρατηρεί ο Τάσος Γιαννίτσης, που επισημαίνει σε άρθρο του την προοπτική συσσώρευσης νέων βαρών που θα επιδεινώσουν τα ήδη υπάρχοντα σοβαρά δομικά προβλήματα.

Για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στο οξυμένο εθνικό μας ζήτημα, δηλαδή τις σχέσεις μας με την Τουρκία, προβλέψεις δεν είναι εύκολο να γίνουν. Ποια θα πρέπει όμως να είναι η δικιά μας πολιτική ;
Η μέχρι στιγμής στάση μας είναι η πλήρης ταύτιση θέσεων και ενεργειών με αυτές της Δύσης (ΗΠΑ και Ευρωπαϊκής Ένωσης), που φαίνεται να ομονοούν για την ώρα στην αντιμετώπιση της συγκεκριμένης κρίσης. Καταδικάσαμε έντονα την εισβολή, συμμετέχουμε στις κυρώσεις, στείλαμε στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία. Η γειτονική μας Τουρκία αντίθετα, παίζοντας για ακόμα μια φορά τον ρόλο του «επιτήδειου ουδέτερου», καταδικάζει μεν την εισβολή, δεν συμμετέχει όμως στις κυρώσεις, δίνει στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία, αλλά και διατηρεί τις σχέσεις της με την Μόσχα, ενώ στο τέλος προβάλλεται και ως πιθανός διαμεσολαβητής (με το αζημίωτο βέβαια). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με έναν παραδοσιακό αντιδυτικισμό (μνήμες χούντας, Κύπρου, Σερβίας, μνημόνια...), οδηγεί κάποια κόμματα αλλά και μια μερίδα του πληθυσμού στην χώρα μας να θεωρεί ότι η ακολουθητέα πολιτική είναι η λίγο-πολύ μίμηση της στάσης της γείτονος. Αφού η Τουρκία βγαίνει κερδισμένη από την «ουδετερότητα», γιατί να μην κάνουμε κι εμείς το ίδιο;
Το λιγότερο που μπορώ να πω για τα παραπάνω είναι ότι πάσχουν από απόλυτη άγνοια μεγεθών και συγκριτικών πλεονεκτημάτων. Η Τουρκία έχει μεγάλο μέγεθος, ικανή ισχύ, στρατηγική γεωγραφική θέση και επιρροή στην ευρύτερη περιοχή. Στρατιωτική παρουσία σε 13 χώρες, πληθυσμό οκταπλάσιο της Ελλάδας, τετραπλάσιο ΑΕΠ και δυναμική ανάπτυξη. Έχει μια σχετική ευελιξία κίνησης γιατί είναι μια περιφερειακή υπερδύναμη, που μπορείς να συγκρουστείς αν χρειαστεί μαζί της, αλλά όχι να την αγνοήσεις. Είναι όμως προφανές ότι αυτή δεν είναι η περίπτωση της Ελλάδας.

Το βασικό συγκριτικό μας πλεονέκτημα είναι ότι ανήκουμε σε μια ευρύτερη οικογένεια κρατών του Δυτικού κόσμου, και συγκεκριμένα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό το πλεονέκτημα δεν μπορούμε να το απεμπολήσουμε, ούτε καν να το διακυβεύσουμε. Αντίθετα, θα πρέπει να το τονίζουμε και να το αναδεικνύουμε συνέχεια, αλλιώς κινδυνεύουμε να βρεθούμε στην θάλασσα των επερχόμενων κινδύνων μόνοι.

Λυπάμαι σύντροφοι, αλλά έτσι έχουν τα πράγματα.

(Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι υπεύθυνος της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού "εΜείς")

Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει βγάλει μέχρις στιγμής άχρηστους την πλειοψηφία των πολιτικών, διπλωματών, γεωπολιτικών και στρατιωτικών αναλυτών. Τα δύο βασικά σημεία στα οποία έπεσαν έξω:

• Ο Πούτιν προχώρησε στην εισβολή, ενώ σχεδόν όλοι (πλην εκπροσώπων της αγγλοσαξωνικής πλευράς) δεν πίστευαν ότι θα έκανε κάτι τέτοιο, αφού θα ήταν τελείως “παράλογο”. Όμως για μια φορά στην ιστορία της, η CIA έπεσε εντελώς μέσα.
• Κοντεύει να κλείσει μήνας από την εισβολή και ο Πούτιν δεν κατάφερε ακόμα να πετύχει ολοκληρωτική νίκη, ενώ όλοι πίστευαν ότι ήταν θέμα λίγων ημερών. Εδώ κανείς δεν έπεσε μέσα. Οι Ουκρανοί έδειξαν μη αναμενόμενη αντοχή και πείσμα, και ο πρώην κωμικός Ζελένσκι εξέπληξε τους πάντες προτιμώντας να ζητήσει από την Δύση στρατιωτική βοήθεια αντί για ελικόπτερο διαφυγής.

Με κάθε επιφύλαξη λοιπόν αφού, όπως αποδείχθηκε, είναι πολύ ολισθηρό το μονοπάτι των προγνώσεων, μπορούμε να πούμε τα εξής :

Ο Πούτιν έχει κυριολεκτικά πυροβολήσει το πόδι του, κι αυτό είναι αποτέλεσμα της σθεναρής ουκρανικής αντίστασης.

• Με την εισβολή κατάφερε να αναβιώσει αναμνήσεις συμπεριφορών του αλήστου μνήμης Συμφώνου της Βαρσοβίας (βλέπε Ουγγαρία, Πράγα), και να ξεσηκώσει μεγάλο μέρος της παγκόσμιας κοινής γνώμης εναντίον του. Αναμενόμενη φυσικά και η εξαίρεση των «εμένα-δεν-με-νοιάζει-ποιος-κάνει-εισβολή/εγώ-την-Δύση-καταδικάζω» αριστερών και ακροδεξιών.
• Απέδειξε την πλήρη αναξιοπιστία του, εξαπατώντας τους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι οποίοι είχαν δείξει συμβιβαστική διάθεση απέναντί του και σεβασμό στα επιχειρήματά του σχετικά με την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Τώρα κανείς δεν μπορεί να πάρει πια στα σοβαρά τίποτε από όσα λέει, κι αυτό μεσοπρόθεσμα θα του κοστίσει πολύ ακριβά.
• Αφύπνισε τους ηγέτες της Δύσης γενικότερα και της ΕΕ ειδικότερα σχετικά με την ανάγκη να τον αντιμετωπίσουν σαν σοβαρή απειλή και όχι με ημίμετρα και συμβολικά μπατσάκια, όπως είχαν κάνει σε προηγούμενες περιπτώσεις. Ήδη οι κυρώσεις που μπήκαν σε εφαρμογή απειλούν να γυρίσουν την Ρωσία δεκαετίες πίσω, και πιθανά να ακολουθήσουν και χειρότερα. Το (κατά Μακρόν) "κλινικά νεκρό" ΝΑΤΟ αναβίωσε και βρήκε λόγο ύπαρξης. Η ΕΕ εξετάζει σοβαρά τα ζητήματα απεξάρτησης από τις ρωσικές ενεργειακές πηγές, καθώς και την δημιουργία ευρωπαϊκού στρατού.
• Καταρρέει ο μύθος της ρωσικής στρατιωτικής ισχύος, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά έναν συμβατικό πόλεμο (δηλαδή χωρίς την χρήση πυρηνικών).

Το όλο θέμα οδηγείται σε αδιέξοδο, καθώς οι ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις είναι πολύ δύσκολο να καρποφορήσουν.

Ας εξετάσουμε λίγο τα (υποτιθέμενα) θέματα που έχουν θέσει οι Ρώσοι (δηλαδή τους πιθανούς πολιτικούς τους στόχους). Αυτά είναι τα εξής:

(α) Ουδετερότητα της Ουκρανίας – μη ένταξή της στο ΝΑΤΟ.
(β) Αναγνώριση του καθεστώτος της Κριμαίας
(γ) «Αποναζιστικοποίηση» της Ουκρανίας.
(δ) Ειδικό καθεστώς ή απόσχιση και ένταξη στην Ρωσική Ομοσπονδία των ρωσόφωνων περιοχών Luhansk και Donetsk.
(ε) Διασφάλιση χερσαίας πρόσβασης στην Κριμαία.

Προσπερνάμε, ως τελείως μαξιμαλιστική, την ιδέα προσάρτησης του συνόλου της Ουκρανίας όπως είχε αρχικά απειλήσει ο Πούτιν με την προβολή της «ιστορικής ενότητας» των δύο χωρών και λαών, γιατί είναι κάτι που θα τον έφερνε σε πολύ δυσχερέστερη θέση. Ας δούμε τώρα κάθε θέμα αναλυτικότερα:

• Για το (α), δλδ την ουδετερότητα– μη ένταξη της της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ, το μόνο που μπορεί να πει κανείς είναι πως αυτή ήταν δεδομένη και από πριν. Χώρες του ΝΑΤΟ όπως η Γερμανία και η Γαλλία είχαν αντισταθεί σθεναρά σε προηγούμενη απόπειρα ένταξης, και το ίδιο προβλέπονταν να κάνουν και στο μέλλον.
• Για το (β) , δλδ την αναγνώριση της Κριμαίας ως μέλους της Ρωσικής Ομοσπονδίας, κι αυτή υπήρχε ντε φάκτο, μετά από την προσάρτησή της στην Ρωσία. Η αντίδραση της Δύσης υπήρξε μέχρι στιγμής τελείως υποτονική.
• Για το (γ) , δλδ την «αποναζιστικοποίηση», παρατηρούμε απλά ότι αυτό προϋποθέτει «φιλανδοποίηση» της χώρας, δηλαδή την παραδοχή της «θεσμικής» δυνατότητας της Ρωσίας να επεμβαίνει όχι μόνον στην εξωτερική, αλλά και στην εσωτερική της πολιτική. Αυτό γινόταν με αποσπασματικό τρόπο μέχρι και σήμερα, είτε με την υποστήριξη φιλορώσων πολιτικών (πχ Γιανουκόβιτς), είτε με απόπειρες φυσικής εξόντωσης πολιτικών του αντιπάλων. Σίγουρα, η όλη κατάσταση ήταν ένα εκκρεμές, και η αποδοχή μιας δυνατότητας παρέμβασης θα σταθεροποιούσε τον έλεγχο της Ρωσίας στην χώρα. Ωστόσο η περίπτωση της Φινλανδίας ήταν απότοκο της κατάληξης του Β' ΠΠ και του ψυχρού πολέμου, που δημιούργησαν μέχρι και κράτη-δορυφόρους. Κάτι παρόμοιο δύσκολα θα ήταν αποδεκτό και θα άντεχε υπό τις σημερινές συνθήκες σε μια ευρωπαϊκή χώρα.

Τα (δ) δηλαδή ο ρωσικός έλεγχος Luhansk και Donetsk και (ε) - διασφάλιση χερσαίας πρόσβασης στην Κριμαία είναι μάλλον αλληλοσυνδεμένα. Ας δούμε λιγάκι τον χάρτη που δείχνει την προέλαση των ρωσικών στρατευμάτων:
Η χερσαία πρόσβαση στην Κριμαία δεν μπορεί να διασφαλιστεί χωρίς την προσάρτηση των επαρχιών Luhansk και Donetsk.Οι Ρώσοι έχουν ήδη καταλάβει της δύο αυτές επαρχίες, καθώς και την παραθαλάσσια ζώνη. Η μόνη «σφήνα» στην διασύνδεση είναι η Μαριούπολη, όπου επικεντρώνεται και η πίεση των Ρωσικών δυνάμεων. Η κατάληψή της είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη του στόχου.

Αν δούμε λοιπόν πιο σφαιρικά την όλη κατάσταση, η όλη εκστρατεία και οι κίνδυνοί της δεν άξιζαν τον κόπο για την επίτευξη απλά και μόνον της «ουδετερότητας» της Ουκρανίας. Η φυσική ενοποίηση της Ρωσίας με ενσωμάτωση της Κριμαίας αντίθετα, έχει μια βάση λογικής. Γι αυτό πιστεύω ότι ο Πούτιν δεν πρόκειται να αποδεχτεί σε μια  διαπραγμάτευση την απόσυρση του ρωσικού στρατού από τις νότιες παραθαλάσσιες περιοχές που έχει καταλάβει, ενώ επιπλέον θέλει και την Μαριούπολη. Κάθε άλλη συμφωνία, ακόμα κι αν προβλέπει «φινλανδοποίηση», θα ήταν σαφέστατα μια ήττα και ένδειξη ανικανότητας της Ρωσίας να επιβληθεί με την δύναμη των όπλων, κάτι που θα ήταν ένα δυνατό χαστούκι στην διεθνή της εικόνα. Από την άλλη, πολύ δύσκολα οι Ουκρανοί διαπραγματευτές θα δέχονταν μια ακόμα περικοπή του εθνικού τους χώρου.

Γι αυτό προβλέπω ότι οι διαπραγματεύσεις είναι πολύ δύσκολο να καρποφορήσουν στο άμεσο μέλλον. Είναι το συμπέρασμα αυτό ασφαλές ; όχι βέβαια, και όπως αποδείχτηκε είναι πολύ παρακινδυνευμένα τα συμπεράσματα στην περίπτωση αυτού του πολέμου. Άλλωστε, οι άμεσα και έμμεσα εμπλεκόμενοι είναι πολύ περισσότεροι από όσους νομίζουμε, και γι αυτά θα μιλήσουμε στο Β’ ΜΕΡΟΣ

(Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι υπεύθυνος της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού "εΜείς")