Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης
Τα διάφορα παλαιστινιακά κινήματα, ανεξαρτήτως των επιμέρους ιδεολογικών διαφορών τους (εθνικισμός, σοσιαλισμός, μαρξισμός-λενινισμός, ισλαμισμός κ.λπ.) είχαν σαν κοινό σημείο αναφοράς τον στόχο τους για την εξάλειψη του σιωνισμού και την ανεξαρτησία των παλαιστινιακών εδαφών.
Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (ΟΑΠ, Palestinian Liberation Organization – PLO), είναι η "ομοσπονδία" των βασικότερων παλαιστινιακών κινημάτων, εκφράζοντας αυτήν ακριβώς την ενότητα με βάση τον κοινό τους στόχο. Δεν είναι επομένως οι ιδεολογικές, αλλά κύρια οι πολιτικές τους διαφορές πάνω στον τρόπο επίτευξης του κοινού στόχου, αυτές που δημιούργησαν (και δημιουργούν ακόμα), τις ισχυρές αντιθέσεις και τριβές στους κόλπους της ΟΑΠ.
Η Οργάνωση ιδρύθηκε το 1964, δηλαδή πριν από τον πόλεμο των έξι ημερών, και η κεντρική της θέση για εξαφάνιση του κράτους του Ισραήλ μέσω ένοπλης πάλης απηχούσε το πνεύμα της εποχής. Η Φατάχ, όντας η πιο πολυπληθής παλαιστινιακή οργάνωση, κυριάρχησε από την αρχή, και ο αρχηγός της Γιάσερ Αραφάτ υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος εκπρόσωπος και πρόεδρος της ΟΑΠ. Τα αραβικά κράτη και ο ΟΗΕ αναγνώρισαν την ΟΑΠ ως τον μοναδικό εκπρόσωπο των Παλαιστινίων, δηλαδή ενός πληθυσμού σχεδόν πέντε εκατομμυρίων ψυχών, στην μεγάλη τους πλειοψηφία σουνιτών μουσουλμάνων.
Η μεγάλη στροφή
Οι αραβοϊσραηλινοί πόλεμοι των έξι ημερών και του Γιομ Κιπούρ κατέδειξαν το ανέφικτο του μαξιμαλιστικού στόχου της καταστροφής του Ισραήλ. Οι συμφωνίες του Καμπ Ντέηβιντ αποστέρησαν από το αδιάλλακτο φιλοπόλεμο μέτωπο την συμμετοχή τού ισχυρότερου αραβικού κράτους, της Αιγύπτου, βάζοντας έτσι την οριστική ταφόπλακα σ’ αυτή την προσδοκία. Η ΟΑΠ, παρά την αναγνώρισή της από τον ΟΗΕ και μια σειρά χωρών, θα έπρεπε να αλλάξει φυσιογνωμία και στρατηγική και να εγκαταλείψει το ριζοσπαστικό της προφίλ, αν ήθελε να πετύχει χειροπιαστά αποτελέσματα.
Οι συμφωνίες του Οσλο (1993-1995) υπήρξαν καθοριστικές για την ειρήνευση μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστινίων. Η ΟΑΠ αναγνώρισε το κράτος του Ισραήλ, και αναγνωρίστηκε με την σειρά της σαν εκπρόσωπος των Παλαιστινίων και ισότιμος συνομιλητής. Για την μερική αυτονόμηση των Παλαιστινίων, θεσπίστηκε η προσωρινή Παλαιστινιακή Αρχή (Palestinian Authority, PA), που ανέλαβε την διοίκηση σε περιοχές της Δυτικής Όχθης του Ιορδάνη και στη Λωρίδα της Γάζας. Αναγνωρίστηκε το δικαίωμα επιστροφής των προσφύγων στα εδάφη τους και ρυθμίστηκαν θέματα συνόρων, εποίκων, καθώς και το καθεστώς της Ιερουσαλήμ.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι συμφωνίες αυτές προκάλεσαν μια θύελλα αντιδράσεων κι από τις δύο πλευρές. Τόσο το μαρξιστικό-λενινιστικό Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης, όσο και η ισλαμιστική Χαμάς δεν αναγνώρισαν τις συμφωνίες (χωρίς όμως να αποχωρήσουν από την ΟΑΠ, τόσο για λόγους πολιτικούς, όσο και χρηματοδότησης). Αντιδράσεις υπήρξαν ακόμα κι από ομάδες και στελέχη της Φατάχ. Αντίστοιχα στο Ισραήλ, ο νομπελίστας πρωθυπουργός Γιτζάκ Ράμπιν που τις υπέγραψε, δολοφονήθηκε από τον Γιγκάλ Αμίρ, έναν υπερορθόδοξο Εβραίο που ήταν αντίθετος σε οποιαδήποτε παραχώρηση προς τους Παλαιστίνιους.
Εύκολη δεν ήταν ούτε και η εφαρμογή των συμφωνιών. Ο χαρακτήρας τους ήταν προσωρινός, με πρόβλεψη να αντικατασταθούν από άλλες οριστικές. Αυτές όμως προχωρούσαν μετ’ εμποδίων, με αποτέλεσμα να σημειωθούν εξεγέρσεις στις κατεχόμενες περιοχές. Δεν ήταν κατά βάση ένοπλες. Πρωτοστατούσαν κυρίως νέοι και παιδιά που πετούσαν πέτρες και κοκτέιλ μολότωφ στους Ισραηλινούς στρατιώτες και εποίκους, ενώ στην συνέχεια σημειώθηκαν και επιθέσεις αυτοκτονίας (2η Ιντιφάντα). Επιπλέον, η Παλαιστινιακή Αρχή αποδείχτηκε κατώτερη των προσδοκιών. Η αυταρχική ηγεσία του Γιασέρ Αραφάτ πέρασε σταδιακά στα χέρια του Μαχμούτ Αμπάς, που χαρακτηρίζονταν ως διαλλακτικότερος, έχοντας και την υποστήριξη του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Η αλλαγή όμως αυτή όξυνε τις πολιτικές αντιθέσεις μέσα στο παλαιστινιακό κίνημα, κι αυτό εντάθηκε περισσότερο και από τις πολλές καταγγελίες για εκτεταμένη διαφθορά. Το κοινοβούλιο της Παλαιστινιακής Αρχής υπολειτουργεί, και οι εσωτερικές εκλογές συνεχώς αναβάλλονται με διάφορα προσχήματα.
Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός
Η ανάδειξη εθνικιστικών κυβερνήσεων λαϊκού χαρακτήρα στα κράτη που προέκυψαν στην Μέση Ανατολή από την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περιόρισε την δυτική αποικιοκρατία, αλλά δημιούργησε δομές αυταρχισμού, με αποτέλεσμα να ανδρωθεί το διακρατικό κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων, που αποτέλεσε την μήτρα των ισλαμικών κινημάτων. Το κίνημα αυτό δεν ήταν πάντα πλειοψηφικό ρεύμα, αλλά η αυξανόμενη απογοήτευση των λαών από την αυταρχική διακυβέρνηση και την διαφθορά, καθώς και οι ντροπιαστικές ήττες από τις αναμετρήσεις με το Ισραήλ οδηγούσαν σιγά-σιγά τα λαϊκά στρώματα στο να αναζητούν ένα νέο όραμα και ένα νέο πόλο συσπείρωσης. Αυτός δεν μπορούσε πρακτικά να είναι άλλος από το Ισλάμ, μια θρησκεία σχετικά απλή, γήινη που κηρύσσει την φιλανθρωπία αλλά είναι και ανοιχτή στον επιθετικό επεκτατισμό.
Όποιος έχει μια εικόνα της πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής της Μέσης Ανατολής, έχει την αίσθηση πως παρακολουθεί μια ταινία που παίζει ανάποδα, από τον εικοστό αιώνα προς τον Μεσαίωνα ή τουλάχιστον προς έναν αδιανόητο για τα σημερινά δυτικά πρότυπα συντηρητισμό. Ο μουσουλμανικός φονταμενταλισμός εκδηλώνεται με διάφορες μορφές στην ένδυση, στο φαγητό, στις σχέσεις, στα ήθη. Και στην χειρότερή του μορφή αποτελεί την κινητήρια δύναμη και το πνευματικό – ιδεολογικό άλλοθι της ριζοσπαστικοποίησης που έχει φτάσει να εκφράζεται και με φαινόμενα ακραίας τρομοκρατίας.
Οι πρώτες δυναμικές εμφανίσεις του ισλαμικού φονταμενταλισμού αφορούν στην εγκαθίδρυση θρησκευτικού κράτους στο Ιράν, στην εδραίωση της σιιτικής οργάνωσης Χεζμπολάχ στην κυβέρνηση του Λιβάνου, στην επικράτηση των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν, και φυσικά στην δράση της Αλ Κάιντα. Για την μετέπειτα εξέλιξή του, έπαιξε καθοριστικό ρόλο το φαινόμενο της Αραβικής Άνοιξης.
Η Αραβική Άνοιξη του 2011 ήταν ένα ξέσπασμα χωρίς συγκεκριμένη ιδεολογία, ένα κύμα εξεγέρσεων που, ξεκινώντας απ’ την Τυνησία και την Αίγυπτο, εξαπλώθηκε όχι μόνον σε όλο σχεδόν τον αραβικό κόσμο, αλλά κι ακόμα παραπέρα. Η κύρια αιτία του ήταν ο παχυδερμισμός και η φαυλότητα των αυταρχικών κυβερνήσεων στις χώρες της περιοχής. Χωρίς όμως οργάνωση, ρίζες και ιδεολογία το μόνο που κατάφεραν στην πραγματικότητα ήταν να τινάξουν το καπάκι της χύτρας στον αέρα. Οι ισλαμιστικές οργανώσεις, διαθέτοντας μεγάλη ιστορία και επιρροή, πήραν εύκολα το πάνω χέρι επιβάλλοντας όπου μπορούσαν την δική τους παρουσία και θέληση. Στην Αίγυπτο, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, με επικεφαλής τον Μοχάμεντ Μόρσι κερδίζουν τις προεδρικές εκλογές του 2012, αν και ο πανίσχυρος στρατός, έχοντας τελείως άλλη γνώμη, τον ανέτρεψε το 2013 καταδικάζοντάς τον μάλιστα και σε θάνατο. Πέθανε στην διάρκεια μιας από τις πολλές δίκες του. Στην Συρία και στο Ιράκ, η επικράτηση του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) αποφεύχθηκε στο παρά πέντε, με πολλή προσπάθεια και ακόμα περισσότερο αίμα.
Το χάος που δημιουργήθηκε σε μια σειρά από χώρες δεν έχει συμμαζευτεί ακόμα. Επιπρόσθετα, το κουράγιο των ΗΠΑ και η εικόνα τους στην περιοχή (η τότε ΥπΕξ Χίλαρυ Κλίντον είχε κρατήσει ευνοϊκή στάση απέναντι στις εξεγέρσεις) πλήγηκαν ανεπανόρθωτα. Και αυτό ακριβώς το κενό ισχύος θεώρησε ο Ερντογάν σαν μια καλή ευκαιρία ώστε να κάνει η Τουρκία την επανεμφάνισή της στην Μέση Ανατολή.
Ο Νίκος Κουτρέτσης είναι μέλος της Εκτελεστικής Γραμματείας της Κίνησης Κοινωνικού Φιλελευθερισμού «εΜείς» και συντονιστής της Ομάδας Πολιτικής για την Διπλωματία και την Άμυνα.
