Πολλά είναι τα δημοσιεύματα του ελληνικού και ξένου τύπου κατά το τελευταίο δίμηνο που αναφέρονται στον κίνδυνο χρησιμοποίησης χημικών όπλων στον πόλεμο της Ουκρανίας. Το ουκρανικό υπουργείο Άμυνας ανακοίνωσε μάλιστα στις 12/04/2022, ότι ελέγχει καταγγελίες πως η Ρωσία μπορεί να χρησιμοποίησε χημικά όπλα στη Μαριούπολη, ενώ ο βρετανός πρωθυπουργός Μπόρις Τζόνσον, η εκπρόσωπος του Λευκού Οίκου Τζεν Ψάκι, ο επικεφαλής της CIA Γουίλιαμ Μπερνς, ο αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, καθώς και άλλοι αξιωματούχοι της Δύσης έχουν τελευταία εκφράσει δημόσια την ανησυχία τους για ένα ενδεχόμενο επίθεσης με χημικά από τους Ρώσους. Την ίδια στιγμή, η ρωσική πρεσβεία στην Ουάσινγκτον υποστήριξε πως ριζοσπαστικοί Ουκρανοί ετοιμάζονται να πραγματοποιήσουν προβοκάτσιες με χρήση χημικών όπλων και ότι οι ισχυρισμοί από τις ΗΠΑ και την Ουκρανία αποτελούν παραπληροφόρηση, αφού η Μόσχα κατέστρεψε το 2017 τα τελευταία χημικά αποθέματά της. Ταυτόχρονα, στις 07/04/2022, ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ευρώπη Χανς Κλούγκε δήλωσε ότι ο οργανισμός ετοιμάζεται για πιθανές «χημικές επιθέσεις» στην Ουκρανία.
Η 29η Απριλίου έχει καθιερωθεί ως Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Χημικού Πολέμου, είναι δηλαδή αφιερωμένη στα εκατομμύρια θύματα ενός μαζικού μέσου εξόντωσης, που έκανε θραύση κατά τον 20ο αιώνα. Την ημερομηνία αυτή του 1997 (στο τέλος του αιώνα) τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα, που υπογράφηκε το 1993 και την οποία επιβλέπει ο Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων (ΟPCW/ΟΑΧΟ), που εδρεύει στη Χάγη της Ολλανδίας.
Τι είναι τα Χημικά Όπλα;
Xημικά όπλα είναι οι πάσης φύσεως χημικές ουσίες που μέσω των τοξικών ιδιοτήτων τους χρησιμοποιούνται για να προκαλέσουν σκόπιμο θάνατο, προσωρινή ανικανότητα ή μόνιμη βλάβη σε ανθρώπους ή ζώα. Ωστόσο, και τα πυρομαχικά, οι συσκευές και κάθε άλλος εξοπλισμός που έχει άμεση σχέση με αυτά, και τα οποία έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να φέρουν τοξικά χημικά, εμπίπτουν επίσης στον ορισμό των χημικών όπλων.
Μικρή αναδρομή στη χρήση των χημικών όπλων.
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, τα χημικά είχαν κάνει την εμφάνισή τους ως εργαλεία πολέμου, χιλιάδες χρόνια πριν (δηλητηριασμένα βέλη, καπνός αρσενικού, επιβλαβή αέρια, κλπ.) Η πρώτη όμως, καταγεγραμμένη χρήση χημικών όπλων έγινε από τους Αθηναίους το 600 π.Χ., που μόλυναν με δηλητήριο από το φυτό ελλέβορο τις πηγές που τροφοδοτούσαν με νερό την πολιορκημένη Κίρρα (επίνειο των Δελφών στο σημερινό Κόλπο της Ιτέας). Λίγο αργότερα, το 479 π.Χ. ο Πελοποννησιακός στρατός χρησιμοποίησε αέρια από θειάφι στη μάχη των Πλαταιών.
Ο σύγχρονος χημικός πόλεμος έχει τις ρίζες του στα πεδία των μαχών του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που απέκτησε πολλά προσωνύμια: Μεγάλος Πόλεμος, Πόλεμος Χαρακωμάτων και Πόλεμος των Αερίων. Χημικές ουσίες βέβαια, είχαν χρησιμοποιηθεί και στο παρελθόν σε πολέμους, όμως η χρήση δηλητηρίων ή όπλων με δηλητήριο, η χρήση βλημάτων κάτω των 400 γρ. που φέρουν εκρηκτική γέμιση ή η χρήση ασφυκτικών ή δηλητηριωδών αερίων είχε απαγορευτεί με τις Συμβάσεις της Χάγης το 1899 και το 1907. Παρόλα αυτά, ο γερμανικός στρατός χρησιμοποίησε ένα νέο όπλο που άλλαξε το πρόσωπο του πολέμου για πάντα. Στις 22 Απριλίου 1915 εξαπέλυσε στη φλαμανδική πόλη Υπρ (Ypres) την πρώτη επιτυχημένη επίθεση με αέριο σε κυλίνδρους, απελευθερώνοντας 168 τόνους χλωρίου. Το 1915 επίσης οι Γερμανοί, ακολουθούμενοι στη συνέχεια από τους Άγγλους, χρησιμοποίησαν και άλλα αέρια, όπως το φωσγένιο και το διφωσγένιο (υπερπαλίτης) προκαλώντας έτσι το 80% των θανάτων που προήλθαν από ασφυξιογόνα αέρια. Στις 12 Ιουλίου 1917, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ως χημικό όπλο, εναντίον των Βρετανικών στρατευμάτων το καυστικό αέριο Μουστάρδας και πάλι στην πόλη Υπρ. Στη συνέχεια, οι σύμμαχοι το χρησιμοποίησαν εναντίον των Γερμανών και ένα από το θύματα ήταν ο νεαρός δεκανέας Αδόλφος Χίτλερ ο οποίος νοσηλεύτηκε επί μήνες κοντά στο Βερολίνο με φρικτούς πόνους στα μάτια. Τελικά, οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές χρησιμοποίησαν συνολικά 124.000 τόνους χημικών όπλων προκαλώντας τον θάνατο 91.000 στρατιωτών. Το ίδιο αέριο, αν και η Ιταλία υπέγραψε το πρωτόκολλο της Γενεύης το 1925 κατά της χρήσης χημικών όπλων, χρησιμοποίησε ο Μουσολίνι το 1935 κατά της Αιθιοπίας, προκειμένου να καταστρέψει τον στρατό του Χαϊλέ Σελασιέ, αυτοκράτορα της χώρας, χωρίς μάλιστα κυρώσεις.
Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αν και η ναζιστική Γερμανία έκανε συστηματικά πειράματα για την παραγωγή χημικών όπλων, δεν τα χρησιμοποίησε. Έπαιξε ρόλο πιθανόν η τραυματική εμπειρία του Αδόλφου Χίτλερ αλλά και η αυστηρή προειδοποίηση του Πρόεδρου Ρούσβελτ για μαζικά αντίποινα. Όμως, οι ναζί τα χρησιμοποίησαν για την εξόντωση των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως του Μαϊντάνεκ, όπου στις 3 Νοεμβρίου 1943 βρήκαν τον θάνατο 18.000 Πολωνοί Εβραίοι πολιτικοί κρατούμενοι και αιχμάλωτοι με το αέριο Zyklon b.
Στην πατρίδα μας και συγκεκριμένα κατά τον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949, αμερικανικού τύπου αεροσκάφη στις 25 Αυγούστου 1949, έριξαν σε πολλά σημεία της οροσειράς του Γράμμου την εξελιγμένη μορφή της βόμβας ναπάλμ, τη Napalm-B.
Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση διατήρησαν τεράστια αποθέματα χημικών όπλων, αρκετά για να καταστραφεί το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων και ζώων στη Γη.
Κατά τον δεκαετή πόλεμο στο Βιετνάμ (1961-1971) οι ΗΠΑ υποστηρίζοντας ότι οι Ναπάλμ είναι εμπρηστικές και όχι χημικές βόμβες και ότι η ουσία «πορτοκαλί παράγοντας» είναι φυτοκτόνο που χρησιμοποιείται για την απογύμνωση των δασών της χώρας και όχι απαγορευμένη χημική ουσία, χρησιμοποίησαν κατά κόρον αυτά τα φονικά όπλα.
Παρά τη διεθνή σύμβαση κατά της χρήσης βιολογικών και τοξικών όπλων, που ισχύει από το 1972, το Ιράκ το 1980 χρησιμοποίησε το νευροπαραλυτικό Tabun κατά την διάρκεια του πολέμου του με το Ιράν. Το 1988, οι δυνάμεις του Σαντάμ Χουσεΐν επιτέθηκαν με χημικά μετά την ανακατάληψη της πόλης Halabja με αποτέλεσμα τον θάνατο 3.200-5.000 Κούρδων και τον τραυματισμό 7.000-10.000 κυρίως αμάχων.
Στις 13/11/2016, το παρατηρητήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατήγγειλε ότι οι τζιχαντιστές του Ισλαμικού κράτους χρησιμοποίησαν χημικά όπλα σε τουλάχιστον 3 επιθέσεις τους στην Ιρακινή πόλη Καϊγαρα, νότια της Μοσούλης.
Τέλος, κατά τον εμφύλιο στη Συρία (2013-2018) οι κυβερνητικές δυνάμεις του Άσαντ κατηγορήθηκαν επανειλημμένα για χρήση χημικών όπλων και κυρίως του χλωρίου και του αερίου Σαρίν με πολλά θύματα. Όμως, το καθεστώς και ο Ρώσος σύμμαχός του αρνήθηκαν κάθε κατηγορία. Σε μια τελευταία επίθεση των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας στη Συρία, οι τρείς αντιμαχόμενες πλευρές (συριακή κυβέρνηση, φιλοδυτική αντιπολίτευση και τζιχαντιστές) αλληλοκατηγορούνταν για τη χρήση χημικών.
Ο Οργανισμός για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων και ο ρόλος του σήμερα.
Από το 1997 ο κόσμος έχει συμφωνήσει ότι τα χημικά όπλα δεν έχουν θέση στα σημερινά οπλοστάσια. Σήμερα, ο ΟΑΧΟ, που αποτελείται από 193 Κράτη Μέλη, επιβλέπει με το άγρυπνο βλέμμα του την παγκόσμια προσπάθεια δεσμευόμενος για την πλήρη εξάλειψη των αποθεμάτων χημικών όπλων. Το 98% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει υπό την προστασία της Συνθήκης , ενώ το 99% των αποθεμάτων χημικών όπλων που δηλώθηκαν από τα κράτη κατόχους έχουν καταστραφεί εξακριβωμένα, σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού. Το Συμβούλιο είναι το εκτελεστικό όργανο του Οργανισμού και αποτελείται από 41 μέλη, τα οποία εκλέγονται από τη Διάσκεψη για διετή θητεία. Για τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας του Συμβουλίου λαμβάνονται υπόψη η αρχή της δίκαιης γεωγραφικής κατανομής, η σημασία της χημικής βιομηχανίας, τα πολιτικά συμφέροντα και τα συμφέροντα ασφαλείας.
Η Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα που υπογράφηκε, κωδικοποίησε έναν διεθνή κανόνα κατά των χημικών όπλων, τον οποίο πρέπει να τηρούν όλα τα Κράτη Μέλη. Η προστασία αυτού του κανόνα απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση. Ως πρωταρχικό βήμα για την εκπλήρωση της υποχρέωσης καταστροφής αυτών των όπλων, η Συνθήκη απαιτεί από το κάθε νέο Κράτος Μέλος, το αργότερο 30 ημέρες μετά την έναρξη ισχύος της, να υποβάλλει δήλωση στον ΟΑΧΟ σχετικά με τα χημικά του όπλα, που πιθανόν διαθέτει . Οι δηλώσεις που σχετίζονται με τα χημικά όπλα περιλαμβάνουν πληροφορίες για τυχόν διαθέσιμα, παλιά ή εγκαταλειμμένα χημικά όπλα, εγκαταστάσεις παραγωγής, εγκαταστάσεις έρευνας και ανάπτυξης χημικών όπλων και δακρυγόνων για τον έλεγχο ταραχών. Αυτές οι δηλώσεις παρέχουν βασικά δεδομένα στον ΟΑΧΟ για τις επιθεωρήσεις του και για την εξακρίβωση της αλήθειας και της πραγματικότητας.
Πέρα από τις δηλώσεις, τα Κράτη Μέλη πρέπει να διασφαλίσουν ότι όλα τα τοξικά χημικά και οι πρόδρομες ουσίες τους χρησιμοποιούνται μόνο για σκοπούς που δεν απαγορεύονται από τη Συνθήκη. Πρόκειται για μια σοβαρή υποχρέωση, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει σε εθνικό επίπεδο, μια σειρά ενεργειών σχετικών με θέματα όπως η χημική ασφάλεια, η ποινικοποίηση οποιασδήποτε απαγορευμένης συμπεριφοράς, η δημιουργία Εθνικής Αρχής για την εφαρμογή της Σύμβασης και η ενσωμάτωση των υποχρεώσεων της Συνθήκης για τα Χημικά Όπλα σε εθνικούς νόμους και κανονισμούς. Οι εν λόγω νόμοι και κανονισμοί έχουν ταυτόχρονα δεσμευτική ισχύ για τις ιδιωτικές χημικές επιχειρήσεις καθώς και τις κρατικές εγκαταστάσεις, πράγμα που σημαίνει ότι τα εθνικά μέτρα για την εφαρμογή της Συνθήκης έχουν μεγάλη σημασία.
Αν και η Συνθήκη αυτή έχει σχεδιαστεί κυρίως για την εξάλειψη των χημικών όπλων και την πρόληψη της επανεμφάνισής τους, περιέχει επίσης σημαντικές διατάξεις σχετικά με την προώθηση του ελεύθερου εμπορίου χημικών και την ανοιχτή ανταλλαγή πληροφοριών και γνώσεων σχετικά με τις ειρηνικές εφαρμογές της χημείας.
Την στιγμή που το έργο του Οργανισμού Απαγόρευσης των Χημικών Όπλων επικεντρώνεται σε μεγάλο βαθμό στην πρόληψη της χρήσης χημικών όπλων, αυτός πρέπει συγχρόνως να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει εικαζόμενη ή πραγματική χρησιμοποίηση χημικών όπλων με διάφορους τρόπους που μπορεί να κυμαίνονται από τη διενέργεια επίσημης έρευνας έως την παροχή βοήθειας έκτακτης ανάγκης στην πληττόμενη περιοχή ή χώρα.
Η σκιά που ρίχνουν τα χημικά όπλα στη σύγχρονη ιστορία έχει προκαλέσει αμέτρητα θύματα, τόσο πολίτες όσο και στρατιώτες. Για να εξασφαλίσουμε λοιπόν ένα μέλλον χωρίς χημικά όπλα, πρέπει να προστατεύσουμε, να ενισχύσουμε και να επεκτείνουμε τους κανόνες που κατοχυρώνονται στη Συνθήκη για τα Χημικά Όπλα. Ο παγκόσμιος κανόνας κατά των χημικών όπλων δεν πρέπει να είναι μόνο μια νομική συμφωνία, αλλά και μια ηθική δήλωση για την αξιοπρέπεια της ανθρωπότητας (Ανακτήθηκε την 26/04/2022, από https://bit.ly/3y3OR9f).
Έχουν τελικά χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα χημικά όπλα στην Ουκρανία;
Η εκπρόσωπος του υπουργείου Άμυνας της Ουκρανίας στις 11/04/2022 άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο να έχει ήδη γίνει χρήση χημικών όπλων κατά την πολιορκία της Μαριούπολης από τους Ρώσους χρησιμοποιώντας μια δηλητηριώδη ουσία άγνωστης προέλευσης. Παρόλα αυτά, οι προσπάθειες να βρεθούν αποδείξεις ότι αυτή η ουσία ήταν στην πραγματικότητα χημικό όπλο, αποδείχθηκαν μέχρι σήμερα, ατελέσφορες. Είναι ίσως πολύ νωρίς για να πούμε με βεβαιότητα τι συνέβη. Ένας ειδικός στα χημικά, βιολογικά και ραδιολογικά όπλα, ο Dan Kaszeta, (https://bit.ly/3ESFz1b) προειδοποίησε ότι η εξ αποστάσεως διάγνωση είναι πάντα δύσκολη, προσθέτοντας στην Guardian ότι στην τοποθεσία που έλαβε χώρα η επίθεση υπήρχαν «πολλά περιθώρια… για συμβατικά ή εμπρηστικά όπλα να προκαλέσουν χημικά προβλήματα λόγω πυρκαγιών και εκρήξεων». Βέβαια, πιθανές νέες πληροφορίες θα μπορούσαν να αλλάξουν άρδην τις εξελίξεις, αλλά προς το παρόν το περιστατικό δείχνει να μην είναι τόσο σοβαρό (https://bit.ly/3vouxgV).
Το ερώτημα λοιπόν, για την ώρα παραμένει: Θα μπορέσει να αποφευχθεί με τη βοήθεια του Οργανισμού για την Απαγόρευση των Χημικών Όπλων η χρήση τέτοιων όπλων στον πόλεμο της Ουκρανίας; Ας το ελπίσουμε …..
