Το φαινόμενο της εξαπάτησης μέσω του τύπου

Το ψέμα σήμερα
Η διάδοση ψεύτικων ειδήσεων μέσω του τύπου δεν είναι φαινόμενο πρόσφατο, της εποχής δηλαδή του Internet και της ηλεκτρονικής ενημέρωσης. Ωστόσο δεν ήταν τόσο διαδεδομένο κατά το παρελθόν. Συνήθως οι εφημερίδες ήταν μεγάλες και σοβαρές επιχειρήσεις, που λειτουργούσαν κάτω από ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο και προσπαθούσαν να τηρήσουν κάποια δεοντολογία. Με την εμφάνιση όμως του ηλεκτρονικού τύπου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η δημοσιογραφία (με την ευρεία έννοια) έπαψε να είναι αντικείμενο αποκλειστικά των επαγγελματιών του χώρου.

Όλοι μπορούν να αποκτήσουν ένα παγκόσμιο κοινό, χωρίς να χρειάζεται να διαθέσουν κεφάλαια και υποδομές. Και δεν έχει αλλάξει μόνον το μέσον και η ευκολία αναπαραγωγής και αναμετάδοσης, αλλά προσφέρεται και η δυνατότητα της βολικής ανωνυμίας για όποιον δεν θέλει να αναλάβει την ευθύνη των όσων γράφει ή διαδίδει.

Τα είδη της ψεύτικης ενημέρωσης

Ψεύτικες ειδήσεις (fake news), που μοιάζουν με πραγματικές, και στοχεύουν συνήθως σε πολιτικό επηρεασμό ή σε αστεϊσμό
Εξαπάτηση (hoax), που αποτελεί απόπειρα να ξεγελαστεί το κοινό στο οποίο απευθύνεται (όπως πχ να ειδοποιηθεί η αστυνομία για τοποθέτηση βόμβας χωρίς να υπάρχει κάτι τέτοιο).
Προπαγάνδα (Propaganda) που διαστρεβλώνει την πραγματικότητα ανακατώνοντας αλήθειες με ψέματα, ή παρουσιάζοντας κάποιες πλευρές της και αποσιωπώντας τις υπόλοιπες (πχ το “Oregon petition” είναι μια γνωστή ιστορία φαλκιδευμένης έρευνας, όπου 31.000 επιστήμονες εμφανίζονταν να αρνούνται ότι η κλιματική αλλαγή είναι ανθρωπογενής. Αυτό που αποκρύφτηκε όμως είναι ότι μόνον 1% από αυτούς ήταν σχετικοί με το θέμα).
Αστικοί μύθοι (urban myths), που είναι ψεύτικες ιστορίες τόσο πολύ διαδεδομένες, που θεωρούνται αληθινές. Για παράδειγμα, ο Τσώρτσιλ δεν είπε ποτέ πως «από σήμερα δεν θα λέμε ότι οι Έλληνες πολεμούν σαν ήρωες, αλλά ότι οι ήρωες πολεμούν σαν Έλληνες». Πρόκειται για αστικό μύθο. Στην πραγματικότητα, το είπε ο Νοτιοαφρικανός αρχιστράτηγος Jan Christian Smuts. Δυστυχώς όμως για την αλήθεια, ο Τσώρτσιλ υπήρξε πολύ πιο διάσημος από τον Νοτιοαφρικανό αρχιστράτηγο.

Φυσικά όλοι οι παραπάνω τύποι, εκτός από την περίπτωση σάτιρας, υποκρύπτουν την διάθεση του συγγραφέα να εξαπατήσει το κοινό του. Αυτό γίνεται είτε για λόγους επηρεασμού (συνήθως πολιτικού), είτε για προσπορισμό κάποιου κέρδους, ή ακόμη και σαν κακό αστείο.
Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν εύκολα ψευδείς ειδήσεις ;
Η δύναμη όσων διαδίδουν ψευδείς ειδήσεις στηρίζεται στην προθυμία ανθρώπων να πιστέψουν ή, ακόμα χειρότερα, να αναπαραγάγουν το ψέμα, πράγμα που συντείνει στην δημιουργία μιας κοινωνίας ιδεατής ψευδο-πραγματικότητας (post-truth society). Υπάρχουν διάφοροι κοινωνικοί και ψυχολογικοί λόγοι για αυτό, σαν κυριότεροι από τους οποίους έχουν αναγνωριστεί οι εξής:

Η υπερβολή και το αναπάντεχο προσελκύει την προσοχή των ανθρώπων. Είδηση δεν είναι ότι σκύλος δάγκωσε άνθρωπο, αλλά ότι άνθρωπος δάγκωσε σκύλο. Εξάλλου, τα νέα αφορούν αυτά που συμβαίνουν, όχι αυτά που δεν συμβαίνουν. Δεν θα δούμε ποτέ ανταποκριτή να λέει σαν νέο πχ ότι σήμερα δεν ξεκίνησε κανένας πόλεμος, δεν έγινε κανένα τρομοκρατικό χτύπημα κ.λπ. Και τα πραγματικά γεγονότα που έχουν μια τραγικότητα μπορούν πάντα να παρουσιαστούν με τρόπο υπερβολικό. Έρευνα άλλωστε του ΜΙΤ το 2017 έδειξε ότι τα κακά νέα ταξιδεύουν γρηγορότερα και αναπαράγονται συχνότερα από τα καλά.
Έρευνες (Justin Kruger, David Dunning και άλλων) δείχνουν πως όσο πιο αφελείς είναι οι άνθρωποι, τόσο μεγαλύτερη ιδέα έχουν για τον εαυτό τους και για την ικανότητά τους να αντιλαμβάνονται τα ψέματα ευκολότερα από άλλους . Αυτή η ψευδαίσθηση είναι που τους κάνει τα ιδανικά θύματα.

Η δύναμη των ψεύτικων ειδήσεων φάνηκε ιδιαίτερα στην καμπάνια των τελευταίων προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ, όπου ο Ντόναλντ Τραμπ, και σε μικρότερο βαθμό η Χίλαρι Κλίντον, χρησιμοποίησαν ευρέως το twitter για την δυσφήμηση του αντιπάλου, σε συνδυασμό κιόλας με την φημολογούμενη ρωσική ανάμειξη. Άλλα παρόμοια παραδείγματα αφορούν τις θεωρίες συνομωσίας , το αντιεμβολιαστικό κίνημα κ.λπ.
Το τελικό αποτέλεσμα είναι όχι μόνον η δημιουργία στρεβλής αντίληψης σε σημαντικά θέματα, αλλά και η γενική απώλεια εμπιστοσύνης και απαξίωση πηγών ενημέρωσης που οφείλουν να παρέχουν υπεύθυνη πληροφόρηση. Αυτό εγκυμονεί ιδιαίτερους κινδύνους σε περιπτώσεις πχ όπως αυτή της πρόσφατης πανδημίας Covid-19. Όμως η έλλειψη αξιοπιστίας πλήττει, σύμφωνα με έρευνα “Digital News Report” του Reuters Institute, και τα ίδια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η κίνηση στα οποία έχει αρχίσει και φθίνει.
Έτσι, παρότι δεν υπάρχει γενική συμφωνία για την βαρύτητα των επιπτώσεων των ψεύτικων ειδήσεων, η ανάγκη αντιμετώπισης του φαινομένου έχει γίνει συνείδηση σε μεγάλη μερίδα του κόσμου. Για τον σκοπό αυτό γίνεται προσπάθεια βελτίωσης των κανόνων (πχ μελετάται ή σιγά σιγά εφαρμόζεται απαγόρευση ρατσιστικού και εμπρηστικού λόγου), καθώς και των μηχανισμών αντιμετώπισης. Επιπλέον, έχουν αναπτυχθεί ακόμα και αλγόριθμοι τεχνητής ευφυΐας για τον εντοπισμό πιθανά ψευδών ειδήσεων και την προειδοποίηση των χρηστών. Σημαντικό ρόλο διεθνώς παίζουν επίσης και οι οργανισμοί ελέγχου των ψευδών ειδήσεων. Στην χώρα μας, σχετικός οργανισμός είναι τα Ελληνικά Hoaxes , που ενημερώνουν καθημερινά για όσα τέρατα και σημεία εντοπίζουν στο διαδίκτυο.

Συγγραφή Άρθρου

ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΤΡΕΤΣΗΣ